Αθώοι και φταίχτες ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Γενάρης του 2002 στα Χανιά.
Ένας ξένος περιπλανιέται στα παλιά. Τα κτίσματα, οι δρόμοι, οι τάφοι, τα γεγονότα. Μια γυναίκα δέχεται ένα ανώνυμο τηλεφώνημα. Ένας άλλος μοχθεί με τις εμμονές και τις εικόνες του. Το πτώμα μια νεαρής σ' ερημική παραλία. Συνθήματα στους τοίχους, οι πολιτισμοί που συμπλέκονται, η ζωή που επιμένει. Όλα αλλάζουν, αλλά και κάτι μένει που λιμνάζει.
Φιλίες, αειθαλή δέντρα, έρωτες. Το αίμα. Το κρητικό πέλαγος φουρτουνιασμένο. Οι επιχειρηματικοί όμιλοι, οι μετανάστες. Ένας αυτόχειρας, ένα πηγάδι. Ο αστυνόμος που θυμάται. Αλλά το παρελθόν δεν είναι τόπος.
Αθώοι και φταίχτες στις γραμμές του μύθου και της ιστορίας.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αρίφ Καούρης, που ζει και εργάζεται μονίμως στο Λονδίνο, φτάνει στα Χανιά επιφορτισμένος με μιαν επίμοχθη δημοσιογραφική αποστολή. Σκοπός του είναι να εντοπίσει τα μουσουλμανικά μνημεία της Κρήτης, τα οποία έχει περίπου εξαφανίσει ο σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός, και να τα εντάξει στο ευρύτερο μεσογειακό τους περιβάλλον. Ο Αρίφ, ωστόσο, περιδιαβαίνει με πάθος τα Χανιά, ψάχνοντας περίπλοκες λεπτομέρειες και στο τελευταίο σοκάκι, για εντελώς διαφορετικούς λόγους. Με μουσουλμάνους Κρήτες προγόνους, οι οποίοι κατέφυγαν στην Τουρκία μετά την ένωση του νησιού με την Ελλάδα, για να μην επιστρέψουν ποτέ στον τόπο της γέννησής τους, ο Αρίφ θέλει να ανασυστήσει βήμα προς βήμα την πορεία που οδήγησε στη δική του ταυτότητα -στην ταυτότητα ενός κοσμοπολίτη ο οποίος περνώντας στο κρίσιμο στάδιο της μέσης ηλικίας προσπαθεί να καταλάβει ό,τι από το οριστικά χαμένο παρελθόν σημάδεψε απαράγραπτα τόσο τον ίδιο όσο και την οικογένειά του. Η περιπλάνηση του Αρίφ στα Χανιά θα φέρει στην επιφάνεια της δράσης μιαν ολόκληρη εποχή: την εποχή της συμβίωσης χριστιανών και μουσουλμάνων στη μεγαλόνησο, καθώς και όλες τις βίαιες συγκρούσεις που κατέληξαν στον πλήρη διαχωρισμό τους, στο πεδίο μιας πολύχρωμης και σε πολλαπλά στρώματα απλωμένης τοιχογραφίας, από την οποία δεν λείπουν και οι βενετσιάνικες (σε λελογισμένες δόσεις τοποθετημένες) αναφορές.

Δεν είναι, όμως, μόνον ο Αρίφ που βαδίζει στο μονοπάτι της συλλογικής μνήμης προκειμένου να ανακαλύψει τις ατομικές του ρίζες. Στο παρελθόν βυθίζονται και όλα τα πρόσωπα με τα οποία έρχεται σε επαφή κατά τη διάρκεια της παραμονής του στα Χανιά: από την Ελεονόρα και τον Πανάρη Κριαρά (ανίψια του από την πλευρά της αδελφής τού πατέρα του) ώς τον Ακη, τον άντρα της Ελεονόρας, τον αστυνομικό Μαθιουδάκη, που πρέπει να διερευνήσει τρεις εξαιρετικά ύποπτους θανάτους, και τη Βιργινία, την κόρη του Ακη και της Ελεονόρας, που αμφισβητεί τους γονείς της, χωρίς, ωστόσο, να μπορεί να απαλλαγεί πραγματικά από την κυριαρχική τους παρουσία. Και το παρελθόν στο οποίο στρέφονται εν προκειμένω με έναν σχεδόν μοιραίο τρόπο οι περισσότεροι ήρωες είναι βαρύ και τραυματικό, κατάφορτο από δημόσια, αλλά και από ιδιωτικά εγκλήματα, σφραγισμένα από την άλυτη αντίθεση Ελλήνων και Τούρκων κάτω από την ίδια εξουσία και τις παραλυτικές για όλους συνέπειές της.



Από το ιστορικό μυθιστόρημα ώς την αστυνομική ίντριγκα



Στο καινούριο έργο της Μάρως Δούκα συνυπάρχουν σε λειτουργική συνάρτηση και επικοινωνία τεχνικές από τρία τουλάχιστον αφηγηματικά είδη. Το ιστορικό μυθιστόρημα με κέντρο εστίασης τα γεγονότα που προκάλεσαν τον εξανδραποδισμό των μουσουλμάνων από την Κρήτη (η εθνική ιστορία έχει πολλές ερμηνείες) έρχεται να συναντήσει το αιματηρό οικογενειακό χρονικό (ο Αρίφ, η Ελεονόρα και ο Πανάρης συνδέονται με έναν προγονικό φόνο), αλλά και την αστυνομική ίντριγκα, που διατρέχει από την αρχή ώς το τέλος τον παροντικό χρόνο της αφήγησης, για να συνδεθεί με όλα τα φαινόμενα πολιτικής διαφθοράς και κοινωνικής παρακμής των ημερών μας: από τη σωματεμπορία και τη διαπλοκή των οικονομικών συμφερόντων με την τοπική εξουσία μέχρι την άτυχη κατά κανόνα μοίρα την οποία υφίστανται οι ποικίλης προέλευσης μετανάστες σε μιαν από κάθε άποψη ανέτοιμη να τους υποδεχτεί χώρα. Το νήμα, εντούτοις, το οποίο ενώνει όλες τις περιφερειακές γραμμές στους «Αθώους και φταίχτες», για να τις πλέξει σ' ένα γερά δεμένο κουβάρι, που όλο και μεγαλώνει, καθώς αποκαλύπτονται το ένα μετά το άλλο τα κομμάτια του μύθου, είναι το νήμα της μνήμης, με το επιτακτικό, πάντα ενεργό και εντέλει ασήκωτο βάρος της.

Η μνήμη δεν ικανοποιεί στους «Αθώους και φταίχτες» κάποια ακατανίκητη νοσταλγία, και δεν εκφράζει παρά μόνο δευτερευόντως τη συναισθηματική φόρτιση των πρωταγωνιστών. Εκπροσωπεί, αντιθέτως, ένα είδος πικρά αντλημένης και κερδισμένης γνώσης, που βοηθάει τους ανθρώπους όχι να μην επαναλάβουν τα λάθη των προγόνων τους (μια μάλλον διδακτική αντίληψη περί Ιστορίας), αλλά, απλώς, να εννοήσουν καλύτερα (απαλλαγμένοι κατά το μέτρο του δυνατού από ιδεολογικές διόπτρες) τον εαυτό τους και τον κόσμο μέσα στον οποίο γεννήθηκαν και ανατράφηκαν, μέχρι να πάρουν οι ίδιοι τα ηνία στα χέρια τους και να αρχίσουν να τον καθορίζουν με δική τους πρωτοβουλία. Υπό αυτή την έννοια μοιάζουν δραματουργικά νόμιμες τόσο οι μακροσκελείς περιηγήσεις του Αρίφ στα Χανιά και στα σβησμένα μουσουλμανικά τους ίχνη όσο και οι συνεχείς προσπάθειες του Πανάρη να συλλάβει κάτι από την αύρα και το κλίμα της πόλης επί Ενετοκρατίας. Ενας αυστηρότερος, παρ' όλα αυτά, έλεγχος του όγκου και της κατανομής του πραγματολογικού υλικού θα έδινε ως προς αυτό το σκέλος μεγαλύτερη νευρικότητα και πύκνωση στην αφήγηση.



Ζωηρά αφηγηματικά πορτρέτα



Μυθιστοριογράφος με εγνωσμένες επιδόσεις στο πλάσιμο των χαρακτήρων της, η Δούκα σκιαγραφεί και στους «Αθώους και φταίχτες» ορισμένα γεμάτα ολοζώντανα χρώματα και ζωηρές αντιθέσεις πορτρέτα. Τα πιο ενδιαφέροντα, αναμφίβολα, πρόσωπα του βιβλίου είναι ο αστυνομικός Μαθιουδάκης, με τη μονοκόμματη, αυταρχική, αλλά την ίδια ώρα βαθιά ανασφαλή ή και φοβισμένη συμπεριφορά του, η Μαριαννή, η κολλητή φίλη της Ελεονόρας, με την ερωτική μοναξιά και την ψυχική της ερήμωση, η ίδια η Ελεονόρα, με τις ατελείωτες αντιφάσεις και τον υπόγειο κυνισμό της και, τέλος, ο Σταύρος, ένας πολύ πειστικός και ανάγλυφος τραβεστί, που παίζει αποφασιστικό ρόλο και στη λύση του αστυνομικού μυστηρίου. Σαφώς πιο αδύνατα πρόσωπα είναι ο Αρίφ και ο Πανάρης, που παρά τους αδιάκοπους και γεμάτους εσωτερική θέρμη μονολόγους τους δεν ξεφεύγουν από τα όρια του συμβολικού σκαριφήματος, όπως και η Λέττα, η σεξουαλικά υπερδραστήρια εξαδέλφη των Κριαράδων, η οποία, μολονότι εξελίσσεται σε πέτρα του σκανδάλου, κατά την έξοδο της πλοκής παραμένει μάλλον σκιώδης και σχηματική, χωρίς πραγματικούς αναπνευστικούς πόρους.

Ιστορία, εθνική ιδεολογία, ερωτικές σχέσεις, αλλά και μια βίαιη, σκοτεινή καθημερινότητα ενσωματώνονται στους «Αθώους και φταίχτες» σ' έναν ευπαθή όσο και ασυνεχή κοινωνικό ιστό, που μοιάζει ανά πάσα στιγμή έτοιμος να θρυμματιστεί, χάνοντας και τα λίγα τελευταία, ισχνά ερείσματά του. Φτάνοντας στην ωριμότητά της, η Δούκα προχωρεί με συνέπεια στη διαδρομή που χάραξε από την αφετηρία της, για να μας προσφέρει ένα αποτελεσματικά οργανωμένο και προσεκτικά σκηνοθετημένο μυθιστόρημα, που επαναφέρει τον πολιτικό προβληματισμό στην καρδιά των συγγραφικών αναζητήσεων.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/05/2004







ΚΡΙΤΙΚΗ



Θαυμασμός, απογοήτευση, αμηχανία. Tο νέο μυθιστόρημα «Aθώοι και φταίχτες» της Mάρως Δούκα (Kέδρος, σελ. 586) ασχολείται με το παρελθόν και το παρόν, την ιστορία και την κοινωνία, τον τόπο και τον χρόνο, το δημόσιο και το ιδιωτικό, το εδώ και το αλλού, τους ημέτερους και τους άλλους, τη βία και την ηθική, τη μοίρα και το τυχαίο. Eίναι ένα από εκείνα τα σφαιρικά, πολλαπλών ερμηνευτικών κλειδιών, έργα και ένα από τα ελάχιστα επικαιρικά μυθιστορήματα που δεν διστάζουν να αγγίξουν οδυνηρότατες κοινωνικές πληγές των ημερών μας. Tαυτόχρονα όμως το «Aθώοι και φταίχτες» είναι ένα κείμενο προβληματικό, γεμάτο ξηλώματα, ραφές και ξεχειλώματα, ένα λογοτεχνικό αφήγημα πολύ ερεθιστικό αλλά όχι συνολικά ελκυστικό. Δεν ξέρεις αν τελειώνοντας έτσι αγαπάς το ίδιο το έργο ή θαυμάζεις την πολύ μεγάλη ιδέα που η Mάρω Δούκα συνέλαβε και αποτόλμησε να βάλει στο χαρτί, αλλά που η πλήρης καλλιτεχνική της πραγμάτωση παραμένει, τολμώ να πω, ένα ζητούμενο.

H πλοκή της ιστορίας δύσκολα συνοψίζεται. O απόγονος μιας οικογένειας Tουρκοκρητικών, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα Xανιά, επιστρέφει ύστερα από 90 χρόνια στη γενέτειρα των προγόνων του. Mε οδηγό τις διαδοχικές ημερολογιακές καταγραφές του παππού και του πατέρα του θα αναζητήσει τις ρίζες του στις πολλαπλές γραπτές μαρτυρίες και στα ελάχιστα ερείπια μουσουλμανικών μνημείων που άφησε ο μεταγενέστερος φυλετικά ομοιογενής χριστιανικός πληθυσμός. Συναντώντας, παράλληλα, τους απογόνους συγγενών που εκχριστιανισθέντες παρέμειναν πάντοτε στο νησί, γίνεται μάρτυρας των δυσχερειών της σύγχρονης τοπικής κοινωνίας να διαχειριστεί την ξέφρενη οικονομικοτουριστική ανάπτυξη που με την ανεξέλεγκτα βουλιμική δυναμική της απειλεί τον ηθικό αλλά και τον φυσικό ιστό της ίδιας της κοινότητας.

Ο συνεχής σχολιασμός των προγονικών ημερολογιακών καταγραφών, μαζί με τη λεπτομερή αποτύπωση των σύγχρονων καθημερινών περιπλανήσεων του Tουρκοκρητικού ήρωα, είναι γοητευτικός. H εξιστόρηση συνωμοσιών, εξεγέρσεων, σφαγών, κινημάτων, επαναστατικών ενεργειών και υψηλής διπλωματίας· η κινητοποίηση εξωμοτών, πασάδων, επιχειρηματιών, τσιφλικάδων, προσφύγων, αστυνομικών διευθυντών, φωτισμένων μυαλών και οπισθοδρομικών πνευμάτων· η αποτύπωση ανύπαρκτων πια γειτονιών, εξαφανισμένων κτισμάτων, τρωγλών, παραπηγμάτων, σύγχρονων κέντρων διασκέδασης και σημερινών αστικών διαμερισμάτων δημιουργούν ένα σύνθετο ιστορικό και γεωγραφικό παλίμψηστο, του οποίου οι διαδοχικές επιστρωματώσεις σε εμποδίζουν μεν να κατανοήσεις με ακρίβεια τα καθέκαστα, αναδεικνύουν ωστόσο τα κρίσιμα σημάδια αναγνώρισης και τις πληγές μιας πόλης, ενώ μεταδίδουν ταυτόχρονα τη χαρακτηριστική λογική αλλά και την οδύνη της ιστορίας της. Στην αρχή απολαμβάνεις την τεχνική των πυκνότατων αυτών παραθέσεων ως κλειδί μιας απολύτως μοντέρνας κοσμοθεωρίας. Διότι μήπως και στην πραγματική ζωή δεν περιτριγυριζόμαστε από σωρούς πληροφοριών και ατελεύτητα έγγραφα, από διαρκώς αντικρουόμενες μαρτυρίες και υπερτεχνικότατα σχεδιαγράμματα από τα οποία λιγοστά στοιχεία μπορούμε μόνο να αφομοιώσουμε; Tο ότι άλλωστε οι αλλεπάλληλες ημερολογιακές καταγραφές δεν μας δίνουν σαφή εικόνα της κρητικής ιστορίας, λίγο πειράζει. Διότι μήπως καταλαβαίνουμε πολύ περισσότερα για το Kυπριακό ή το Παλαιστινιακό, για την εξέλιξη των οποίων διαρκώς ακούμε να μιλάνε; Kι ωστόσο κάποια στιγμή, η λογοτεχνική τεχνική των διαδοχικών επιστρωματώσεων αγγίζει τα όριά της καθώς οι αδιάκοπες παλίμψηστες περιγραφές μετατρέπονται σε ένα βάρος, σε μια δυσβάστακτη ύλη που απελπίζει τον αναγνώστη με τις ακατανόητες παραπομπές και συνδηλώσεις της.

Tο «Aθώοι και φταίχτες» είναι ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα με δαιδαλώδεις οικογενειακές σχέσεις, ένα πλέγμα επαναλαμβανόμενων σχημάτων με δίδυμα αδέλφια, χριστιανούς παππούδες και μουσουλμάνες γιαγιάδες, ανοιχτόμυαλους πατεράδες και αγχώδεις μανάδες, παθητικά υπάκουους γιους και ανυπότακτες άτυχες θυγατέρες, που με αφετηρία τα Xανιά μετακινούνται πότε στην Kωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, στο Λονδίνο, στη Φρανκφούρτη. Στην αρχή απολαμβάνουμε την προσπάθεια κατάρτισης του πολυσύνθετου γενεαλογικού τους δέντρου χωρίς να ενοχλεί που τα πρόσωπα δεν πολυξεχωρίζουν μεταξύ τους. Δεν μας νοιάζει που είναι σχεδόν προσχηματικά, καθώς με έναυσμα τη δολοφονία μιας Oυκρανής μετανάστριας, γίνονται όχημα για την απεικόνιση των βαθύτατων εθνικιστικών και ρατσιστικών προκαταλήψεων απέναντι σε αλλοφύλους. Aποτελούν έναυσμα αντιδιαστολής των στάσεων ανάμεσα στην ευρωπαϊκή Δύση και την καθ’ ημάς Aνατολή, ανάμεσα στον πρώην κομμουνιστικό καθολικά ρημαγμένο κόσμο και τις αχόρταγα καταναλωτικές δικές μας κοινωνίες.

Κι ωστόσο η ισορροπία και πάλι χάνεται. Διότι καθώς η δραματοποίηση υστερεί και οι γραμμές ανάπτυξης του συνολικού μυθιστορηματικού σχεδίου από κάποιο σημείο και πέρα ατονούν, δύσκολα συναρθρώνονται μεταξύ τους τα συστατικά της αστυνομικής νουάρ ιστορίας και της αρχαιοελληνικής τραγωδίας που περιέχει η αφήγηση, ενώ συχνά αναδύεται ενοχλητικά η πρόθεση μιας πολιτικά ορθής κοινωνικής ανατομίας. Tο «Aθώοι και φταίχτες» αποτελεί έργο με πολυάριθμες σημαντικές συλλήψεις αλλά και σοβαρότατα τυφλά σημεία.



ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΚΟΤΖΙΑ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 27/6/2004