Το παλιοκόριτσο

Σε πολύ νεαρή ηλικία, ο Ρικάρντο Βλέπει να πραγματοποιείται το όνειρο που έτρεφε ενδόμυχα στη Λίμα από τότε που θυμόταν τον εαυτό του: να ζήσει στο Παρίσι. Αλλά η συνάντηση με έναν εφηβικό του έρωτα θα αλλάξει τα πάντα.

Η κοπέλα. αντισυμβατική. τυχοδιώκτρια, πραγματίστρια και ανήσυχη, θα τον τραβήξει έξω από τον μικρόκοσμο των φιλοδοξιών του. Μάρτυρες ταραγμένων εποχών σε πόλεις όπως το Λονδίνο, το Παρίσι, το Τόκυο ή η Μαδρίτη, που εδώ δεν λειτουργούν ως απλά σκηνικά, οι δύο ήρωες θα δουν τις ζωές τους να σμίγουν χωρίς να συμπίπτουν απόλυτα. Ωστόσο, αυτός ο χορός συναντήσεων και απομακρύνσεων αυξάνει την ένταση της αφήγησης σελίδα τη σελίδα, ώσπου ο αναγνώστης να γίνει ένα με τον συναισθηματικό κόσμο των πρωταγωνιστών.

Δημιουργώντας μια αξιοθαύμαστη ένταση μεταξύ του κωμικού και του τραγικού, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα γράφει μια ιστορία στην οποία ο έρωτας αποδεικνύεται απροσδιόριστος, ρευστός, με χίλια πρόσωπα, όπως η ηρωίδα του, το "Παλιοκόριτσο".






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενας έφηβος στη Λίμα· ένας νεαρός άντρας στο Παρίσι και στο Λονδίνο· ένας σχεδόν μεσόκοπος στο Τόκιο· ένας πραγματικός μεσήλικας στη Μαδρίτη: αυτός είναι ο ήρωας του Λιόσα στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημά του, ο Ρικάρντο Σομοκούρσιο. Και πλάι του, με τους πιο απίθανους τρόπους και για τις πιο παράλογες αιτίες, ο πολυώνυμος έρωτάς του, το Παλιοκόριτσο, εκείνο το είδος γυναίκας που προώρισται να φεύγει αποτελώντας πάντα το αντικείμενο του πόθου, πόθο από τον οποίο δεν θα απελευθερωθεί ποτέ ο φτωχός, ασήμαντος διερμηνέας Σομοκούρσιο.

Στο «Παλιοκόριτσο» φαίνεται να συγκρούονται δύο στοιχεία: από τη μια, η ατιθάσευτη ανάγκη για ιστόρηση, για έκθεση προσώπων, γεγονότων, καταστάσεων, η εσωτερική, βαθιά ανάγκη να αφηγηθείς μια ιστορία -παγίδα στην οποία έχουν πέσει πολλοί-, ανάγκη που πηγάζει από μια αφηρημένη ιδέα για να καταλήξει σε μια απολύτως εμπράγματη εκδήλωση και, από την άλλη, η ανάγκη να τιθασευτεί αυτή η δίψα για αφήγηση, προκειμένου το υλικό να πάρει μορφή. Η σύγκρουση αυτή, τόσο χαρακτηριστική, η οποία στην ουσία ενσαρκώνει τη σύγκρουση ανάμεσα στον 19ο και τον 20ό αιώνα στο μυθιστόρημα, είναι έκτυπη στο έργο πολλών Λατινοαμερικανών συγγραφέων, ιδιαίτερα εκείνων που, όπως ο Λιόσα, φανερώνουν στο έργο τους μια ισχυρή λόγια συνιστώσα, μια γραμματειακή προϊστορία, αφενός, και μία απερίσταλτη ανάγκη να σαρκώσουν τις (αφηρημένες) ιδέες τους σε (συγκεκριμένα) πρόσωπα, αφετέρου.

Το «Παλιοκόριτσο» λοιπόν συνοψίζει αυτήν ακριβώς τη σύγκρουση, η οποία, στη συγκεκριμένη περίπτωση, απολήγει σε ήττα της λόγιας συνιστώσας. Στο μυθιστόρημα έρχεται αποκλειστικά στο προσκήνιο η «αφηγημένη ιστορία», συχνά μάλιστα με τρόπο τελείως προσχηματικό και αναληθοφανή. Είναι προφανές πως στην εσωτερική λογική που διέπει το κείμενο κατισχύει η ανάγκη να ειπωθεί, πάση θυσία, η επινοημένη ιστορία εις βάρος της ανάγκης να βρεθεί ο αρμόδιος τρόπος με τον οποίο θα γίνει αυτό. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο είναι ελάχιστα πειστικές οι μετακινήσεις του Παλιοκόριτσου ανά τον κόσμο, όπως και πολλά από τα γεγονότα που τις συνοδεύουν.

Ο ήρωας του Λιόσα, αυτοβιογραφικός σ' έναν βαθμό, όπως συχνά συμβαίνει με τον Περουβιανό συγγραφέα, περιφέρεται διαρκώς λόγω του επαγγέλματός του -και περιφέρει μαζί του τον αδιέξοδο έρωτά του. Ο Λιόσα, βαθύς μυθιστοριογραφικός γνώστης της ανθρώπινης κατάστασης, ήξερε πάντα να χειρίζεται τα πρόσωπά του, έτσι ώστε να μην πέφτει στην παγίδα του ψυχολογισμού, αυτής της παιδικής ασθένειας του ρεαλισμού. Από τη «Γιορτή του Τράγου» ώς τα «Τετράδια του Δον Ριγοβέρτο», γνώριζε πού έπρεπε να σταματήσει για να μην υπερβεί εκείνο το όριο της ψυχογραφικής περιγραφής πέραν του οποίου αρχίζει ο ψυχολογισμός. Εδώ δεν φαίνεται να το καταφέρνει, καθώς ενδίδει σε μια μάλλον φιλάρεσκη, μέσα στον αυτοσαρκασμό της, αφήγηση, όπου όλα μοιάζουν να είναι αποτέλεσμα αισθημάτων.

Κατόπιν όλων αυτών το ερώτημα προβάλλει αμείλικτο: Τι νόημα μπορεί να έχει στην εποχή μας, από έναν συγγραφέα της ολκής του Λιόσα, η απλή, μονοφωνική έκθεση μιας ιστορίας, όσο ενδιαφέρουσα και αν είναι αυτή; Ο Λιόσα, σχεδόν σε όλα του τα βιβλία, μας έχει εθίσει, πέρα από το συγκλονιστικό πραγματολογικό υλικό του, σε καινοτόμους αφηγηματικές τεχνικές, σε πρωτότυπες χρήσεις του αφηγηματικού χρόνου, σε όλα τέλος πάντων τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν το λόγιο, έντεχνο μυθιστόρημα καθιστώντας το διακριτό είδος από την άτεχνη, μονόχορδη, παντού και πάντα γραμμική, σωρεία μυθιστορημάτων που υποδύονται τη λαϊκή, ρεαλιστικού τύπου αφήγηση.



Στροφή ή κόπωση;



Οπως και να 'χει, οι υποστηρικτές της άποψης ότι τα «λόγια» αφηγηματολογικά στοιχεία έχουν γίνει βαρίδια και είναι καιρός πια να επιστρέψουμε στην απλή, αγνή και άδολη εξιστόρηση μιας ιστορίας -αίτημα μάλλον μεταμοντέρνας υφής, όσο κι αν δεν του φαίνεται-, θα πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι, έτσι, κινδυνεύουμε να μηδενίσουμε όσες προόδους έχουν γίνει κατά τον 20ό αιώνα στο μυθιστόρημα και, κυρίως, να αναιρεθεί η κατάκτηση ενός καινοφανούς πεδίου ελευθερίας που κέρδισε ο συγγραφέας κατά την περίοδο αυτήν.



Ας επιστρέψουμε όμως...



Καθώς, μαζί με το ξετύλιγμα της ιστορίας, μεγαλώνει και παρακμάζει το Παλιοκόριτσο, ίσως να μην είμαστε εντελώς άστοχοι, αν ισχυριστούμε ότι ο Λιόσα, ισόβιος θαυμαστής του Σίλε, αντλεί την έμπνευσή του από τον γνωστό πίνακα του Κλιμτ: «Οι τρεις ηλικίες της γυναίκας». Φανατικός φίλος της ζωγραφικής, ο Περουβιανός συγγραφέας φαίνεται να ενσωματώνει στο αφηγηματικό του σχέδιο την ιδέα του Κλιμτ για τη γυναικεία ερωτική υπόσταση: άνοδος, στάση, παρακμή.

Σε ό,τι αφορά την ψυχογραφία του Ρικάρντο και του Παλιοκόριτσου, είναι ολοφάνερο, στη μεταξύ τους σχέση, το πασίγνωστο σαδομαζοχιστικό σχήμα, που φέρνει το θύμα στη θέση του θύτη και αντιστρόφως, χωρίς ανατροπές και αναδιατάξεις. Μέσα σε μια φαντασμαγορική εναλλαγή τόπων και προσώπων, οι δύο εραστές, συνεπής ο καθένας στις απαιτήσεις του ρόλου του, κατορθώνουν να φτάσουν στο αναπότρεπτα τραγικό τέλος της ιστορίας τους.

Βέβαια, θα ήταν άδικο να μην αναγνωρίζαμε, έστω και σ' αυτή τη σημαίνουσα αποτυχία (σημαίνουσα διότι μοιάζει να αντιβαίνει στις αρχές που ο ίδιος έχει θέσει στα προηγούμενα μυθιστορήματά του και ίσως σηματοδοτεί μια μελλοντική στροφή του), το αποτύπωμα της μεγάλης πνοής. Στο «Παλιοκόριτσο», ας αρκεστούμε σ' αυτό.

Η μετάφραση της Μαργαρίτας Μπονάτσου αποδίδει ικανοποιητικά το πρωτότυπο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/10/2007