Τρεις εβδομάδες σ ένα φανταστικό κήπο

Μια ομάδα αναγνωστών ενός εξαφανισμένου ποιητή συγκεντρώνονται σε έναν κήπο κάπου στην Ισπανία για να διηγηθούν ό,τι γνωρίζουν γι' αυτόν. Το όνομά του ήταν Εουσέμπιο, χωρίς επώνυμο, και τον έσυραν στη Μελίγια τις πρώτες μέρες του φρανκικού πραξικοπήματος. Ύστερα μεταφέρθηκε σ' ένα ψυχιατρείο, από το οποίο υπάρχει πιθανότητα και να δραπέτευσε, αν και άλλες εκδοχές βεβαιώνουν ότι τον «αναμόρφωσαν» και στη συνέχεια τον άφησαν ελεύθερο.
Μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου η ζωή του ποιητή συνεχίζεται γεμάτη μυστήριο. Οι αφηγητές μας δίνουν τις διαφορετικές τους εκδοχές, άλλοτε αντίθετες μεταξύ τους και άλλοτε συμπληρωματικές. Η συνολική εικόνα όμως, η υπέρτατη εκδοχή, η ζωή του ποιητή, παίρνει σχήμα μέσα στο μυαλό του αναγνώστη.


Είκοσι οκτώ αφηγητές, ένας για κάθε γράμμα του αραβικού αλφαβήτου, μας διηγούνται, σαν να 'μαστε καθισμένοι κυκλικά εν είδει χορωδίας, την ιστορία ενός ποιητή. Γοητευμένοι στήνουμε αυτί. Όταν όμως η αφήγηση πάρει τέλος, είμαστε σίγουροι ότι έχουμε ακούσει πραγματικά; Ένα από τα πιο σαγηνευτικά και μεθυστικά μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Συναντώντας πρόπερσι το καλοκαίρι, στη Βόρεια Ελλάδα, μια παρέα ισπανών φοιτητών που πήγαιναν στη Σαμοθράκη, στο διεθνές rave πάρτι, τους ρώτησα αν γνώριζαν τον 70χρονο συγγραφέα Χουάν Γκοϊτισόλο. Και πώς δεν τον γνώριζαν, τον είχαν περίπου σαν εθνικό συγγραφέα στην Ισπανία. Μόνον που τα τελευταία χρόνια εκείνος τους εγκατέλειψε και πήγε να ζήσει στο Μαρόκο. «Δεν του αρέσει», πρόσθεσαν, «η σημερινή Ισπανία».

Την ίδια εποχή γράφτηκε στις εφημερίδες ότι ο συγγραφέας, που ζει στο Μαρακές, έβαλε στόχο να διασώσει την παραδοσιακή πλατεία Τζέμα αλ-Φνα που κινδύνευε να γεμίσει με εμπορικά κέντρα. Επεισε την Ουνέσκο να την ανακηρύξει «μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς». Και το πέτυχε.

Εκεί, μέσα στη σκιερή Μεδίνα, ζει ο Γκοϊτισόλο, έχοντας υιοθετήσει μια οικογένεια Μαροκινών· ο Κάρλος Φουέντες τον θεωρεί τον σημαντικότερο εν ζωή συγγραφέα της Ισπανίας.

Ο Γκοϊτισόλο επέλεξε για τα στερνά του έναν διαφορετικό πολιτισμό, που δεν τον θεωρεί όμως απόμακρο από τις πολιτισμικές και γεωγραφικές του καταβολές. Μια ηθελημένη «εξορία» που δεν του επιτρέπει να επαναπαύεται στις δάφνες του πετυχημένου λογοτεχνικού έργου του, ευρύτατα αποδεκτού και μεταφρασμένου σε ξένες γλώσσες.



Στα χνάρια του Ζενέ



Από την εποχή του Φράνκο, όταν τα βιβλία του ήταν απαγορευμένα, ως και σήμερα παρεμβαίνει σε πολιτικά ζητήματα. Πρόσφατα, μαζί με άλλα μέλη του Διεθνούς Κοινοβουλίου Συγγραφέων (Χοσέ Σαραμάγκο, Ράσελ Μπάνκς κ.ά), βρέθηκε στην Παλαιστίνη, ακολουθώντας τα βήματα του Ζαν Ζενέ που, κι εκείνος, από το 1970 πηγαινοερχόταν στα στρατόπεδα των προσφύγων με αποτέλεσμα το μεταθανάτιο αριστούργημά του «Αιχμάλωτος του έρωτα».

Ο Γκοϊτισόλο ανέκαθεν είχε τον Ζενέ ως πρότυπο ζωής και γραφής: Εξαιτίας του Ζενέ ο Γκοϊτισόλο «ανακάλυψε» την αμφιφυλόφιλη πλευρά του (ως τότε συζούσε με τη Γαλλίδα Μονίκ Λαγκ στην οποία αφιερώνει και το μυθιστόρημα αυτό) και άρχισε να περιπλανιέται με καβαφική διάθεση (συχνά αναφέρεται στο έργο του Αλεξανδρινού) στις ανήλιες συνοικίες των αράβων προσφύγων στο Παρίσι.

Εκτοτε παραμένει ένας άνθρωπος σε μόνιμη επαγρύπνηση. Επιδιώκει την επαφή με κάθε υπόστρωμα της κοινωνίας, πιστεύει ότι μια κουλτούρα που δεν εμπλουτίζεται από διαφορετικές περιθωριακές ομάδες είναι καταδικασμένη. H στάση του ως μεταιχμιακού συγγραφέα ξεκινάει από την ίδια την πηγή της γλώσσας του. Γεννημένος στη Βαρκελώνη από καταλανή μητέρα, την είδε να πεθαίνει κατά τη διάρκεια ενός βομβαρδισμού από αεροπλάνα του Φράνκο. H στιγμή εκείνη τον στιγμάτισε για πάντα. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι και η γραφή του αποτελεί μια αφηγηματική μεταφορά του ζωγραφικού έργου Γκουέρνικα.



Το καταφύγιο της γλώσσας



Φιλοξενούμενος σε μια άλλη γλώσσα (γράφει στα καστιλιάνικα), φρόντισε να μάθει αραβικά, αγγλικά, γαλλικά και τουρκικά και συνδύασε την πρωτοπόρο γραφή του με έντονο πολιτικό υπόβαθρο, αποφεύγοντας τα «μηνύματα», τοποθετώντας τις ιστορίες του από το Σαράγεβο ως τη Βόρεια Αφρική, στην περιφέρεια της Δύσης. Χρησιμοποιώντας φανταστικούς και αληθινούς χαρακτήρες, δεν διστάζει να κάνει άλματα στον χώρο και στον χρόνο, να χρησιμοποιεί τον Θερβάντες ως ήρωα των δικών του βιβλίων ή να «καίει» τις σελίδες του στις φωτιές του Πολέμου του Κόλπου.

Φανατικός οπαδός της πολυπολιτισμικότητας, δεν συγχώρεσε ποτέ την Ισπανία για την ψευδοτουριστική της εικόνα και για την απόρριψη του αραβικού και εβραϊκού της παρελθόντος. Ενθερμος υποστηρικτής του ισλαμικού πολιτισμού, θυμώνει που ένας τόσο πολύπλοκος πολιτισμός ασφυκτιά μέσα σε φανατικά καθεστώτα.

H πειραματική του γραφή, αποκαλυπτική, ανησυχητική, χρωστάει πολλά σε αυτή την ανάμειξη πληθυσμών, γλωσσών: τραγουδιστάδες, παραμυθάδες, στρατιώτες, πρόσφυγες, λογοτεχνικοί ήρωες που αντλούν λόγο και υπόσταση όχι μέσα από τις ρεαλιστικές συμβάσεις του μυθιστορήματος αλλά από τις απεριόριστες δυνατότητες της γραφής. Ο Θερβάντες, ο Βοκκάκιος, οι Χίλιες και μία νύχτες, ο Καλβίνο αλλά κυρίως ο Μπόρχες είναι οι μεγάλοι του δάσκαλοι. Οι ανασκευασμένες ιστορίες και οι ανατρεπόμενες εκδοχές συντηρούν τη λαβυρινθώδη «πλοκή» των μυθιστορημάτων του. Ο Γκοϊτισόλο επιμένει: «Δεν κατέχουμε την αλήθεια παρά μόνο αποσπασματικά». Σε μια συνομιλία του με τον Χούλιο Ορτέγκα λέει: «Το μόνο είδος της γραφής που με ενδιαφέρει βρίσκεται έξω από τις συμβατές μορφές του λογοτεχνικού κανόνα».



Πολλαπλές όψεις



Το μυθιστόρημα Τρεις εβδομάδες σ' ένα φανταστικό κήπο έχει ως προμετωπίδα ένα απόσπασμα από τον Δον Κιχώτη, ενώ ο τίτλος του σαφώς παραπέμπει στους φανταστικούς κήπους του Μπόρχες. Κυκλοφόρησε το 1997 και μέσα από 28 μικρές ιστορίες, που κάθε μία αντιστοιχεί στα ισάριθμα γράμματα της αραβικής αλφαβήτου, προσπαθεί να διηγηθεί την περιπέτεια ενός φανταστικού φίλου του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, του Εουσέμπιο, που συνελήφθη αιχμάλωτος από τους φασίστες του Φράνκο και κρατήθηκε σε ένα στρατόπεδο του Μαρόκου. Στη συνέχεια δραπέτευσε με τη βοήθεια του μαροκινού φρουρού του και ζήσανε μαζί - κατά μία εκδοχή.

Ο κύκλος των αφηγήσεων (Les semanas del jardin. Un circulo de lectores, ο ισπανικός τίτλος του μυθιστορήματος) λαμβάνει χώρα μέσα σε έναν περιποιημένο κήπο όπου οι αφηγητές, είκοσι οκτώ τον αριθμό, κάθε ηλικίας και επαγγέλματος, αφηγούνται τη δική τους ιστορία για τη ζωή ή τα μεμονωμένα περιστατικά που επέπεσαν στην αντίληψή τους για την αινιγματική και αβέβαιη προσωπικότητα του Εουσέμπιο. Οι τρεις ενότητες αντιστοιχούν χρονικά στις τρεις εβδομάδες. Κάθε αφηγητής έχει τον δικό του προσωπικό λόγο. Οι πολυπληθείς λογοτεχνικές αναφορές παραπέμπουν σε έργα διαφορετικών ποιητών και συγγραφέων. Οι περιγραφικές σκηνές σε ταινίες του Παζολίνι και του Φασμπίντερ.

H αποσπασματικότητα και η πολυφωνία του μυθιστορήματος είναι και η γοητεία του. Με το πρόσχημα των «προφορικών» αφηγήσεων ο συγγραφέας κατορθώνει να δημιουργήσει μια φανταστική πραγματικότητα.

Οσοι από μας διαβάζαμε τον Χουάν Γκοϊτισόλο σε δύστροπα - για μη αγγλόφωνους - αγγλικά, χαιρόμαστε που η ελληνική μετάφραση της Τασίας Παναγοπούλου δεν μας στέρησε όσα υποψιαζόμασταν για τον συγγραφέα. H ελληνική γλώσσα αποδεικνύεται εύφορος τόπος για την πολυφάνταστη γραφή του Χουάν Γκοϊτισόλο.



Θεόδωρος Γρηγοριάδης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-12-2003