Με τους πολίτες κατά του λαού

Με τους πολίτες ή με το λαό; Το ερώτημα, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται παράδοξο, ίσως και ακατανόητο. Τι διαφοροποιεί τον πολίτη από το λαό; Μέχρι σήμερα είχαμε συνηθίσει να θεωρούμε τις δύο αυτές έννοιες τουλάχιστον συμπληρωματικές. Ο πολίτης ήταν το άτομο που ενδιαφερόταν για τα κοινά, ήταν ο εγγυητής της λαϊκής κυριαρχίας.

Στο ανά χείρας βιβλίο, στηριζόμενοι στη μελέτη του νέου ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου, υποστηρίζουμε ότι η έννοια του πολίτη τείνει σαφώς να αποσυσχετισθεί από την έννοια του λαού. Για το μετα-σοσιαλδημοκρατικό και πολυπολιτισμικό ΠΑΣΟΚ του Γ. Παπανδρέου, το οποίο ομνύει διαρκώς στη «συμμετοχική δημοκρατία» και την κοινωνία των πολιτών, η αναζήτηση και κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας είναι αίτημα οριστικά ξεπερασμένο και, επομένως, η ίδια η έννοια του πολίτη οφείλει και αυτή να μεταμορφωθεί.

Ο πολίτης του νέου ΠΑΣΟΚ είναι ένα άτομο χωρίς ισχυρή ταυτότητα, χωρίς ισχυρές ταξικές και ιστορικές δεσμεύσεις, χωρίς κληρονομημένες προκαταλήψεις και αναχρονιστικά στερεότυπα, αλλά γεμάτο προσωπικά πάθη, ευαισθησίες και ιδιωτικές προσδοκίες. Είναι εκείνο το άτομο που πιστεύει φανατικά στην πρόοδο και τις νέες ευκαιρίες που γεννά η παγκοσμιοποίηση, το άτομο που δεν πρέπει να φοβάται παρά μόνο το φόβο, φιλόδοξο, ευέλικτο, ικανό να αναδιαμορφώνει διαρκώς την ατομική του βιογραφία. Α.Π.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Θα ήταν μεγάλο λάθος να διαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο του Ανδρέα Πανταζόπουλου, καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και μελετητή του ΠΑΣΟΚικού φαινόμενου, μόνο ως μια προσπάθεια κατάδειξης των διαδρομών που ακολουθεί ο Γιώργος Παπανδρέου (Γ.Π), για να υποκαταστήσει την έννοια του λαού από αυτήν των πολιτών. Αν ο προσεκτικός αναγνώστης διεισδύσει βαθύτερα από τον υποβλητικό τίτλο του βιβλίου, τότε θα διαπιστώσει πως το κύριο στοιχείο του είναι η κατάδειξη των διαδρομών μέσα από τις οποίες ο λόγος τού Γ.Π αποδομεί την παραδοσιακή αντίληψη της πολιτικής ως τον χώρο εντός του οποίου ανασυγκροτούνται σε γενικευμένο και αντιπροσωπευτικό επίπεδο οι ταξικές και κοινωνικές συγκρούσεις.

Ο συγγραφέας, αφού προσεγγίσει τις βασικές έννοιες αυτού του πολιτικού λόγου -όπως είναι η συμμετοχική δημοκρατία, η διαβούλευση, ο αντικρατισμός, η αποκέντρωση, η επιμόρφωση, η απελευθέρωση της πολιτικής από τα εξουσιαστικά της «βαρίδια», τα ανθρώπινα δικαιώματα, η κοινωνία των πολιτών, οι πολλαπλές ταυτότητες, η αυταξία της ατομικής πρωτοβουλίας, η ηλεκτρονική δικτύωση -έρχεται να εντάξει αυτές τις έννοιες στον πολιτικό ορίζοντα του νέου ΠΑΣΟΚ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η κατά μέτωπον επίθεση του Γ.Π στο πολιτικό παραδοσιακό σκηνικό δεν έχει να κάνει με επικοινωνιακά τερτίπια και πολιτικές σκοπιμότητες, αλλά αποτελεί μια ειλικρινή μετατόπιση του αξιακού περιεχομένου της πολιτικής. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τις επεξεργασίες του Γ.Π από τα πρώτα του πολιτικά βήματα μέχρι σήμερα και επισημαίνει πως αυτές οι ιδέες τον συνόδευαν πάντοτε στις πολιτικές του εκτιμήσεις.

Αντίπαλος σ' αυτό το μόρφωμα πολιτικών ιδεών είναι ό,τι εκφράζει την παραδοσιακή πολιτική και τους προνομιακούς φορείς της, κόμματα, συνδικάτα και τα παλαιά συμβολικά υλικά, όπως τάξεις, κράτος, έθνος, λαός, κοινωνικά δικαιώματα και χειραφέτηση κ.ά. Αυτός ο κόσμος της παλαιάς πολιτικής αμφισβητείται από υποκείμενα, όπως είναι οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, οι εθελοντικές και φιλανθρωπικές οργανώσεις, οι ηλεκτρονικές δικτυώσεις. Στο παπανδρεϊκό σχήμα τη θέση των ταξικών συλλογικοτήτων καταλαμβάνουν κατηγορίες όπως οι μετανάστες, η νεολαία, οι γυναίκες, οι εθελοντές κ.ά.



Ατζέντα νέας Αριστεράς



Ο συγγραφέας, στηριγμένος σε ιδιαίτερα πλούσια βιβλιογραφία, δείχνει πως αυτές οι ιδέες δεν αποτελούν κεραυνό εν αιθρία στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό. Είναι οι ιδέες που συνθέτουν την ατζέντα της νέας Αριστεράς. Μια ατζέντα που στην Ελλάδα, πέρα από τις εγγενείς αδυναμίες της, αντιμετωπίζει και την απουσία των αναγκαίων κοινωνικά ερεισμάτων που θα την καθιστούσαν κυρίαρχη κυβερνητική πολιτική πρόταση. Μια ατζέντα αποδόμησης της πολιτικής, που μπορεί να είναι και ο κύριος λόγος της αδυναμίας του σημερινού ΠΑΣΟΚ να πείσει για τις κυβερνητικές του ικανότητες.

Το παπανδρεϊκό ιδεολογικό πρόταγμα, σύμφωνα με τον Πανταζόπουλο, απορρίπτει τη θεμελίωση του πολιτικού σε έννοιες όπως είναι ο λαός και η λαϊκή κυριαρχία. Αυτό το πρόταγμα διαβάζει την πραγματικότητα φορώντας τα γυαλιά ενός «ιδιόμορφου μεθοδολογικού ατομικισμού». Ετσι στη θέση του εξουσιαστικού λόγου ο Γ.Π τοποθετεί έναν καταγγελτικό λόγο, που εκφράζει τις τοπικές κοινωνίες, την κοινωνία των πολιτών, την περιφέρεια και τα επιμέρους θέματα. Αυτός ο τρόπος σύλληψης της πραγματικότητας εκφράζει μια δυσπιστία στην αντίληψη που θέλει το κόμμα διαμεσολαβητή και εκφραστή γενικών συμφερόντων. Η τόλμη του Παπανδρέου στην αμφισβήτηση της παραδοσιακής πολιτικής, η εκ μέρους του γενικευμένη δυσπιστία έναντι των κεντρικών εξουσιών προσιδιάζει στην αμερικανική αντίληψη για τον πολιτικό. Εναν πολιτικό που αντιμετωπίζει τις κοινωνικές επιταγές ως άθροισμα, σε τοπικό επίπεδο, ατομικών επιλογών και όχι ως τον χώρο όπου θεματοποιούνται και γενικεύονται τα συλλογικά συμφέροντα.

Ακόμη, σημαντική παρατήρηση του συγγραφέα είναι πως αυτός ο λόγος αμφισβητεί την πολιτική ως χώρο σύγκρουσης συμφερόντων και τη θεματοποιεί ως χώρο διαμόρφωσης, κατόπιν διαλόγου, συμφωνιών. Αν η πολιτική είναι ένας χώρος διαφοράς αντιλήψεων και όχι χώρος συμφερόντων και συγκρούσεων, τότε νομιμοποιείται η μετατόπιση του κέντρου βάρους από τα κόμματα στις ΜΚΟ ως φορέων θεματικών ενδιαφερόντων που μπορούν να επιλυθούν με διάλογο και συμμετοχή. Ο δρόμος από τη δημοκρατία των κομμάτων στη δημοκρατία της κοινής γνώμης είναι ανοιχτός. Οταν τα κόμματα παύουν να διαμεσολαβούν συμφέροντα, τότε η απαξίωση της πολιτικής και η υποκατάστασή της από την «ηθική» ή το μιντιακό στοιχείο είναι κάτι περισσότερο από λογική κατάληξη, τονίζει ο Πανταζόπουλος.



Υπεράσπιση της πολιτικής



Η μεγάλη επιστημονική και πολιτική αξία αυτού του βιβλίου βρίσκεται στην τόλμη του συγγραφέα να υπερασπίσει, και σ' αυτό το βιβλίο του, τις αρχές μιας ρεπουμπλικανικής αντίληψης του πολιτικού. Ο Πανταζόπουλος τολμά να υπερασπίζεται την πολιτική σε εποχές που κάποιοι μαζεύουν πόντους αποστασιοποιούμενοι απ' αυτήν. Υπερασπίζεται την πολιτική ως τον χώρο νομιμοποίησης των κοινωνικών αιτημάτων και ως τον χώρο συμπύκνωσης συγκρουσιακών συμφερόντων. Αυτό το βιβλίο αποτελεί ένα πολύτιμο βοήθημα για όσους βλέπουν την πολιτική ως τη διαδικασία προσέγγισης του κοινού αγαθού. Μέσα απ' αυτή την ανάγνωση, και όχι βεβαίως πιστεύοντας ότι ο συγγραφέας έχει αποπλανηθεί από λαϊκίστικες σειρήνες, πρέπει να κατανοήσουμε τη βασική μομφή του κατά του παπανδρεϊκού λόγου ως μηχανισμού υποκατάστασης, αφενός, της έννοιας του λαού από την έννοια της κοινωνίας των πολιτών και, αφετέρου, μετατροπής της πολιτικής από χώρο γενίκευσης συμφερόντων σε χώρο επίλυσης θεματικών διαφορών.

Από πολλούς βεβαίως υποστηρίζεται πως η συγκρουσιακή διάσταση της πολιτικής αφορά το περιεχόμενό της και όχι τη διαδικασία επίλυσης, η οποία θα μπορούσε να είναι και συναινετική. Αυτό όμως το περιεχόμενο προδικάζει πως η διαδικασία αυτή δεν μπορεί να είναι μόνο και πάντα συναινετική. Κατά τη γνώμη μας, η παπανδρεϊκή πολιτική σύλληψη, με τόλμη και συνέπεια, κατανοεί τις παθήσεις τής παραδοσιακής πολιτικής. Ο Γ.Π τολμάει να θίξει θέματα καυτά, που αφορούν τη διαρκή αποστασιοποίηση των πολιτικών εκπροσώπων και των κομμάτων από τις ανάγκες και τις αγωνίες των πολιτών. Είναι προφανές, κάτι που πολύ σωστά επισημαίνει ο λόγος του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ, πως αυτή η κατάσταση χρειάζεται να αντιμετωπιστεί με νέες πολιτικές έννοιες και εργαλεία.

Εδώ θα εκφράσουμε τη διαφωνία μας με τον συγγραφέα, ο οποίος απαξιώνει όλον αυτόν τον κόσμο της προβληματικής για τα νέα υποκείμενα της πολιτικής. Η κοινωνία των πολιτών είναι ένας όρος με πολλές ερμηνείες, από τη χεγκελιανο-μαρξική ερμηνεία, η οποία διακρίνει σ' αυτόν ένα χώρο έκφρασης των ιδιωτικών συμφερόντων και συμπεριφορών, μέχρι τη φιλελεύθερη, η οποία αναδεικνύει την αυταξία της ατομικής πρωτοβουλίας, και από εκεί ώς τη «νεοαριστερή», που οδηγεί στον χώρο της συμμετοχικής και εθελοντικής συμπεριφοράς.



Αποπολιτικοποίηση - ηθικοποίηση



Αν η αποπολιτικοποίηση και η ταυτόχρονη ηθικοποίηση της πολιτικής αποτελούν στην ουσία αμφισβητήσεις των προτεραιοτήτων της νεωτερικότητας, η παντελής υποτίμηση της κοινωνίας των πολιτών παραβλέπει πως, σύμφωνα με την γκραμσιανή ερμηνεία, αυτή αποτελεί τον χώρο εντός του οποίου διαμορφώνονται οι ιδεολογικές ηγεμονίες. Η έλλειψη ενός λόγου περί ηγεμονίας είναι αυτό που απουσιάζει από το σημερινό ΠΑΣΟΚ. Απουσιάζει ο προβληματισμός για τους τρόπους συνάρθρωσης των θεματικών ενοτήτων και τομέων που δεν υπάγονται στο περιβάλλον των άμεσων πολιτικών εξουσιών με κεντρικά πολιτικά προτάγματα που βεβαίως ανταποκρίνονται σε κοινωνικο-ταξικές εγκλίσεις.

Δεν μας βρίσκει επίσης σύμφωνους η άποψη πως η συμμετοχική θεματική αμφισβητεί τη σκουριά του παρελθόντος για να οδηγηθεί στη διαχείριση του υπάρχοντος. Αντιθέτως, πιστεύουμε πως το πάντρεμα του δημοκρατικό-φιλελεύθερου μοντέλου με το ρεπουμπλικανικό ιδεώδες και τις πρακτικές διαβούλευσης συνθέτουν μια πιθανόν υπαρκτή δυνατότητα αμφισβήτησης του κόσμου των εμπράγματων εξαρτήσεων.

Ταυτόχρονα είναι σίγουρο πως το μεγάλο κληροδότημα του Διαφωτισμού στη νεωτερικότητα ήταν η αξία της αυτονομίας του ανθρώπου και της κοινωνίας των πολιτών. Αλλο όμως αυτονομία του ανθρώπου και άλλο μετατροπή του κάθε ατόμου σε αυθύπαρκτο πολιτικό φορέα. Κάθε πολίτης είναι φορέας πολιτικής, κάθε πολίτης όμως δεν είναι πολιτικός φορέας. Από τη στιγμή που τα άτομα ως φορείς της κοινωνίας των πολιτών εκλαμβάνονται τα ίδια ως φυσικά υποκείμενα της πολιτικής, αυτοπροβαλλόμενα ως αυθύπαρκτες πολιτικές φιγούρες και όχι ως φορείς υποκείμενοι στη βάσανο της γενίκευσης των συμφερόντων τους, από εκείνη τη στιγμή και ύστερα δεν υπάρχει χώρος για διαμεσολαβητικούς θεσμούς μεταξύ του ηγέτη και των μαζών. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει χώρος για τη δημοκρατία.

Η αναγνώριση του πολιτικού στο πρόσωπο κάθε μέλους της κοινωνίας των πολιτών αποτελεί το τελευταίο στάδιο του λαϊκισμού, ακόμη και αν δεν χρησιμοποιεί τον όρο «λαός». Οταν οι πολίτες μόνοι τους «μπορούν τα πάντα», η πολιτική και η δημοκρατία δεν μπορούν τίποτε. Για παράδειγμα, αν η εκλογή του ηγέτη ενός κόμματος γίνεται απ' όλα τα μέλη του κόμματος, τότε -υπό την προϋπόθεση ύπαρξης πλουραλισμού υποψηφιοτήτων- μπορούμε να μιλάμε για τη συνάρθρωση του πολιτικού με την ατομική επιλογή ή αλλιώς για τη συνάντηση της αντιπροσωπευτικής με την άμεση δημοκρατία. Αν όμως αυτή η εκλογή γίνεται από οποιονδήποτε το επιθυμεί, τότε μιλάμε για κατακερματισμό της πολιτικής. Κατακερματισμό που όχι μόνο κλείνει το μάτι του στον λαϊκισμό, αλλά τον ανεβάζει και στο τρένο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/11/2006