Ιστορία του ελληνικού έθνους (τομ. 12)

[...] Η κατά τόμους ενότης του περιεχομένου στη νέα αυτή έκδοσι προσδίδει σε κάθε τόμο αυτοτέλεια και αυθύπαρκτη οντότητα. Τέλος, η ενότης των θεμάτων-τόμων, ανταποκρίνεται πληρέστερα στα διαφοροποιημένα ενδιαφέροντα του αναγνωστικού κοινού.
Οι δέκα πέντε πρώτοι τόμοι, αντιστοιχούν με την γνωστή σε όλους μας "Ιστορία του ελληνικού έθνους", αντιστοιχούν δηλαδή με τα δεκαπέντε βιβλία του "πεντάτομου" πρώτης εκδόσεως του έργου. Οι τρεις τελευταίοι τόμοι, περιέχουν κείμενα που, παραδόξως, έχουν παραλειφθή από όλες τις νεώτερες εκδόσεις.
Ο Επίλογος εξεδόθη το 1877 και είναι ένα εκτεταμένο ιστορικό δοκίμιο. Η Επίτομος ιστορία -τα διδακτικώτερα πορίσματα της Ιστορίας του ελληνικού έθνους- εξεδόθη το 1899 και, κατά τον ίδιο τον Παπαρρηγόπουλο "... ουδέν άλλο [είναι] η εκλογή και σύνοψις, έστιν ότε δε και επανόρθωσις των γεγονότων, όσα αφηγήθην εκτενέστερον εν τη πεντατόμω ιστορία μου".

Υπάρχει η γνώμη ότι ο Παπαρρηγόπουλος είναι ξεπερασμένος. Αλλά ξεπερασμένος είναι και ο Θουκυδίδης, χωρίς κανείς να διανοηθή ποτέ να καταργήση ή, πολύ περισσότερο, να συμπληρώση τον Θουκυδίδη. Αν η σύγκρισις φαίνεται υπερβολική, τότε δεν έχει κατανοηθή η σημασία του Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου μέσα στην νέα ελληνική γραμματολογία και, ευρύτερα, μέσα στη νέα ελληνική πραγματικότητα. Αναμφισβήτητα, η "Ιστορία του ελληνικού έθνους" συνέβαλε τα μέγιστα στην παιδεία και στην εθνική διαπαιδαγώγησι των γενεών εκείνων που δημιούργησαν τη νέα Ελλάδα, όπως την ξέρομε σήμερα. Αλλά η βαθύτερη σημασία του έργου δεν έγινε αντιληπτή σε όλη της την έκτασι, ούτε τότε που γράφτηκε και πρωτοεμφανίσθηκε, ούτε σήμερα, σχεδόν ένα αιώνα αργότερα.

Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος είναι ο δεύτερος ίσως Έλλην, μετά τον Ανδρέα Κάλβο, που συνειδητοποίησε εν ψυχρώ, όπως θα λέγαμε σήμερα, την αρραγή ενότητα των ελληνικών αιώνων. Πρόσωπα, γεγονότα και καταστάσεις, οσοδήποτε απομακρυσμένα κι αν βρίσκωνται μέσα στον χρόνο, πλησιάζονται άμεσα, φωτίζονται ισχυρά από την ιστορική αλήθεια και γίνονται οικεία και προσιτά. Ο Παπαρρηγόπουλος δεν κατέχεται από προγονικά συμπλέγματα. Αντιλαμβάνεται την ελληνική ιστορία σαν ζωντανή πραγματικότητα και σαν γενεσιουργική αιτία της ίδιας του της υπάρξεως. Πάσχει με τα πάθη του Έθνους και οιστρηλατείται με το μεγαλείο του, χωρίς να παρασύρεται σε παραμορφωτικές γενικεύσεις. Και από τις δύο καταστάσεις αντλεί συμπεράσματα, ανατέμνει ψυχρά και προσπαθεί να ερμηνεύση με αφετηρία πάντοτε την ζωντανή πραγματικότητα, την μοναδική εμπειρία που αντλεί από την ελληνική ιδιοσυστασία του και το ελληνικό άμεσο περιβάλλον του. Γιατί η ιστορία ενός λαού δεν ερμηνεύεται παρά μόνον από αυτόν τον ίδιο τον λαό -όχι από τους ξένους. [...]