Αμλέτος Τραγωδία Σαικσπείρου

Η παρούσα έκδοση της μετάφρασης του σαιξπηρικού Αμλετ από τον Ιάκωβο Πολυλά ύστερα από έναν αιώνα και κάτι, ανασύρει από την αφάνεια και καθιστά προσιτό ένα ξεχασμένο αλλά πολύ σημαντικό κείμενο των ελληνικών γραμμάτων, το οποίο για πολλά χρόνια επιζούσε μόνο ως βιβλιογραφικό λήμμα ή ως δευτερογενής αναφορά στα γραπτά κάποιων μελετητών.[...]






ΚΡΙΤΙΚΗ




Και η λογική και η πρακτική της βιβλιοκριτικής λένε ότι ο έπαινος ή ο ψόγος μιας έκδοσης κανονικά έπεται κάποιας σχετικής αναλύσεως. Εν προκειμένω ωστόσο συνειδητά παραβαίνει ο υπογράφων τον κανόνα αυτόν και δηλώνει εξαρχής ότι το υπό κρίση βιβλίο αποτελεί από πάσης απόψεως κόσμημα πολιτισμού. Κρατάμε στα χέρια μας ένα κομψοτέχνημα τυπωμένο με άκρα επιμέλεια (και εις πείσμα των άτσαλων καιρών μας) διά της μεθόδου της μονοτυπίας, με άνετη για το μάτι του αναγνώστη δομή σελίδας, με καλό χαρτί βελέν και με μια ­δίκην προμετωπίδας­ ένθετη προσωπογραφία του Σαίξπηρ καμωμένη από τον χαράκτη Γιάννη Κυριακίδη.


Η αξία του βιβλίου δεν έγκειται όμως μόνο στα στοιχεία αυτά, τα αφορώντα τη μορφή του. Το περιεχόμενό του είναι ό,τι ακριβώς κερδίζει πιο πολύ τον απαιτητικό αναγνώστη. Ουσιαστικώς πρόκειται για τη δεύτερη έκδοση της μνημειώδους μετάφρασης του σαιξπηρικού Αμλετ που φιλοτέχνησε ο Ιάκωβος Πολυλάς πριν από έναν και πλέον αιώνα (Αθήνα, 1889), συνοδευόμενη από φιλολογική ύλη υψηλής ποιότητας (και παλαιάς και νεότατης παραγωγής) που επιμελήθηκε η Μάρα Γιαννή.


Αν η κορυφαία στιγμή της νεοελληνικής ποίησης σημαίνεται διά του έργου του Διονυσίου Σολωμού, ο μαθητής και φίλος και κατ' ουσίαν πρωτόκλητος απόστολος διαδόσεως και εξαπλώσεως του σολωμικού έργου, χωρίς τη γενναία μεσολάβηση του οποίου ο μέγας Ζακύνθιος ίσως είχε μείνει καταχωνιασμένος σε τίποτε ημιεπιστημονικές ιστορίες των ελληνικών γραμμάτων, ο Ιάκωβος Πολυλάς, εννοώ, αποτελεί τη φυσιογνωμία που θεμελίωσε και εμπέδωσε τις μεταφραστικές σπουδές στην Ελλάδα και δη κατά το θέλημα του κυρίου του, του κόντε Διονυσίου Σολωμού. Είναι ευρύτατα γνωστός ο στοχασμός εκείνος του εθνικού ποιητή σχετικά με το ποιητικό «είδος μεικτόν αλλά νόμιμον» το οποίο έχει ως κλασική συνιστώσα του τον Όμηρο και ως ρομαντική συνιστώσα του τον Σαίξπηρ. Και αν ο Σολωμός μετέφρασε κάποιους στίχους από τη Σ Ραψωδία της Ιλιάδας και εμιμήθη το Τραγούδι της Δεσδαιμόνας από τον Οθέλλο, ενδεικτικά απλώς για να μας καθοδηγήσει σε αυτό που είχε στοχαστεί και ήθελε να πει, ήλθε ο ακάματος Πολυλάς και, για να «εκλαϊκεύσει» τον λόγο του Δασκάλου, μετέφρασε αμφότερα τα ομηρικά έπη και δύο τραγωδίες του Σαίξπηρ (την Τρικυμία και τον Αμλέτο) σε γλώσσα νεοελληνική.


Μεταφράζοντας τον Αμλέτο ο Πολυλάς ξέρει ­και μάλιστα το ξέρει σε εποχές που ουδείς άλλος στην Ελλάδα το εφαντάζετο πλην αυτού­ ότι η ουσία δεν είναι οι λέξεις αλλά τα πράγματα που ορίζονται διά των λέξεων. Βαθύς γνώστης της γερμανικής ιστορικολογοτεχνικής σκηνής δύο και πλέον αιώνων, μελετητής των κλασικιστικών και των ρομαντικών γραφών αλλά και ευαίσθητος δέκτης και μετουσιωτής των διδαχών του Γουλιέλμου φον Χούμπολτ ως προς το τι είναι γλώσσα αλλά και πνεύμα του λαού και του έθνους, ο Πολυλάς προσεγγίζει τον Αμλέτο ως «ηθικόν αγώνα», κάτι που αντανακλάται αψευδώς στη γλώσσα του μεταφράσματός του.


Ο Πολυλάς επιλέγει ως μετρικό όχημα της μετάφρασής του τον ιαμβικό δεκατρισύλλαβο στίχο, είδος εύπλαστο και ευάγωγο, κινούμενο μεταξύ του παραδοσιακού ιταλικού ενδεκασύλλαβου και του ομοίως παραδοσιακού ελληνικού δεκαπεντασύλλαβου. Και πετυχαίνει να προτείνει όχι κάποιο μετάφρασμα κάποιου τυχαίου, έστω και ιστορικώς και γραμματολογικώς σπουδαίου κειμένου αλλά ένα κείμενο προγραμματικό καθαυτό, προγραμματικό δε τόσο σε καθαρά γλωσσικό όσο και σε θεατρικό επίπεδο. Το μετάφρασμα και διαβάζεται και ακούγεται και βεβαίως παίζεται.


Το πολυσέλιδο εισαγωγικό κείμενο του Δημήτρη Πολυχρονάκη με τίτλο Η μεταφραστική ηθική του Ιακώβου Πολυλά συμβάλλει αποφασιστικά όχι μόνο στην κατανόηση του μεταφραστικού κατορθώματος του Πολυλά αλλά και στην ένταξη του όλου εγχειρήματος στα φιλολογικά και φιλοσοφικά συνυφαινόμενα της εποχής του. Ο μελετητής αναζητεί και βρίσκει και τα εναύσματα της δοκιμής του Πολυλά αλλά και τον αποχρώντα λόγο της επιλογής του Αμλέτου ως έργου προγραμματικού προς μετάφραση στα ελληνικά στις πηγές του γερμανικού ρομαντισμού. Εκτός της εισαγωγής του Πολυχρονάκη, η έκδοση κοσμείται: πρώτον, από τη θεμελιώδη για τα ελληνικά μεταφρασιολογικά πράγματα μελέτη του Πολυλά «Εις τον Αμλέτον»· δεύτερον, από το σώμα των σημειώσεων του μεταφραστή και των συναχθέντων αποσπασμάτων κριτικών σχετικά με τον μύθο του δανού βασιλόπαιδος· και, τρίτον, από τις οξυδερκείς «Κριτικάς παρατηρήσεις» του Γεωργίου Καλοσγούρου περί της συγκεκριμένης μεταφράσεως, από ένα κείμενο δηλαδή ανυπέρβλητης καλαισθησίας και μοναδικής εμβρίθειας που αποτελεί ορόσημο στους κριτικούς και μεταφραστικούς αγώνες των θεμελιωτών του σολωμικού ως αναφανδόν νεοελληνικού λόγου.

Γιώργος Κεντρωτής, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 24-03-2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια μετάφραση είναι το ήθος της: το ήθος που έχει γίνει ύφος, σχόλιο και ερμηνεία, και είναι συγχρόνως ύφος ψυχής, σχόλιο στο ξένο ύφος και ερμηνευτική μετάβαση, ήτοι ανάδυση του πρωτότυπου κειμένου μέσα στο συμφραζόμενο μιας αγωνίας η οποία κάνει εν τέλει το κείμενο να βγει έξω από τον εαυτό του και να προσφερθεί γενναιόδωρα ακολουθώντας τις περιπέτειες μιας άλλης γραφής, ενός άλλου οράματος, μιας διαφορετικής πνευματικής και πολιτισμικής παράδοσης. Η μεταφραστική «ανάγνωση» του πρωτότυπου κειμένου ή, καλύτερα, η μεταγραφή του, βγάζει επιπλέον το κείμενο από το παρελθόν του και το εκθέτει στην ερμηνευτική αγωνία, κατά το μέτρο που αυτή η αγωνία προϋποθέτει την έξαρση μιας εντονότατης επιθυμίας να μεταφερθεί το πρωτότυπο σε άλλες ψυχικές σφαίρες, να δανείσει τον εαυτό του σε άλλες οράσεις, χωρίς, ωστόσο, το ίδιο να χάσει τη δυναμική του, τον τρόπο εκείνο με τον οποίο υπήρξε, δηλαδή την οντολογική του αλήθεια. Όταν έτσι συγκροτείται το ύφος και το ήθος της μετάφρασης, ο μεταφραστής βρίσκεται εντός της περιοχής του κειμένου όχι μόνον ως δέκτης της αγωνίας του πρωτοτύπου, αλλά και κυριότατα ως κριτής και αναδημιουργός αυτής της αγωνίας, ως κύριος μέτοχος και ποιητής καινούργιων ενοράσεων, οι οποίες εν τούτοις επιπροστίθενται στις ενοράσεις του κειμένου κατά τρόπον ώστε η μεταγραφή να συμπληρώνει τα πεπρωμένα του κειμένου και συγχρόνως να γεννά άλλα πεπρωμένα και άλλα ερωτήματα, διανοίγοντας νέες οδούς και νέους τρόπους ύπαρξης του κειμένου.

Είναι ασφαλώς αυτή η περίπτωση του σεξπιρικού Αμλέτου, όπως τον μεταγράφει η αγωνία, το ύφος και το ήθος του Ιάκωβου Πολυλά, μια αγωνία, ένα ύφος και ένα ήθος μοναδικά για τα νεοελληνικά μας και συγχρόνως μια αφετηρία η οποία μάλλον λησμονήθηκε και/ή αγνοήθηκε από τους μεταγενεστέρους. Αλλωστε αυτή η μοναδικότητα είναι που κάνει εξαιρετικά σημαντικό γεγονός την επανέκδοση του κειμένου του Πολυλά. Και το εκδοτικό αυτό γεγονός καθίσταται ακόμη σημαντικότερο από την προσθήκη του πράγματι συγκλονιστικού λόγου του Γεωργίου Καλοσγούρου, ενός λόγου ο οποίος, παρά το ότι αποτελεί μία από τις χαραυγές της νεοελληνικής ερμηνευτικής, εν τούτοις φανερώνει ταυτοχρόνως και μία από τις κορυφώσεις της, μια άλλη μοναδικότητα που προστίθεται στη μοναδικότητα του εγχειρήματος του Πολυλά, κατά τρόπον ώστε τα δύο αυτά κείμενα να ακολουθούν μια συγκλίνουσα πορεία και τελικά ο εγελιανός λόγος του Καλοσγούρου να διεισδύει βαθύτατα μέσα στο σολωμικό ύφος και ήθος του λόγου του Πολυλά συνθέτοντας ένα κοινό πεπρωμένο, μια κοινή αναφορικότητα, ένα κοινό συμφραζόμενο. «Ο κ. Πολυλάς, θαυμαστής ενθουσιώδης, έτι δε και φύσει και επιστήμη άριστος εκτιμητής των αριστοτεχνημάτων των αρχαίων και νεωτέρων φιλολογιών, συνέλαβε, ζώντος έτι του Σολωμού, την ιδέαν να μεταδώση εις το Εθνος διά μεταφράσεων τα μέγιστα τούτων. Τοιαύτη θέσις αναβιβάζουσα αυτόν πολύ ανωτέρω της σφαίρας εν η ευρισκόμεθα σήμερον επιχειρούντες πρωτοτύπους ποιήσεις, αναγκαίως, νομίζομεν, έπρεπε να ωθήση αυτόν ου μόνον εις ζήτησιν μορφής ανωτέρας, οίαν και ο Σολωμός επιζητεί, αλλά και να αναγκάσει αυτόν να εκτείνη τον κύκλον και να αγάγη το σύστημα εις τας εσχάτας αυτού συνεπείας... Είναι τω όντι η θεωρία αυτού, οία εν ταύταις παρίσταται, ευρυτέρα ανάπτυξις της εξαγωμένης εκ των τελειοτέρων έργων του Σολωμού; Υπερβαίνει που τα όρια τα υπό ταύτης διαγραφόμενα; Υπάρχουσι μέρη εν τη ευρεία εκτάσει των έργων του δυνάμενα να στηρίξωσι ασφαλώς και βεβαίως τας περί γλώσσης ιδέας του παρά πάσας τας ατελείας, αίτινες εν πάση μεν μεταφράσει πολλώ δε μάλλον παρ' ημίν διά την ατέλειαν του οργάνου, αναγκαίως υπάρχουσιν;». Έτσι αρχίζει ο διάλογος μεταξύ Καλοσγούρου και Πολυλά.

Ο Ιάκωβος Πολυλάς, αυτός ο πολυτιμότατος από τους φίλους, μεταγράφοντας το σεξπιρικό Αμλετ έχει προ οφθαλμών το πατρικό φάντασμα του Διονυσίου Σολωμού, και αυτό το γνωρίζει άριστα ο Καλοσγούρος, διότι σ' αυτό άλλωστε συμπίπτει απόλυτα με τον Πολυλά. Και οι δύο έχουν προ οφθαλμών το ύφος και το ήθος της αγωνίας του Σολωμού όταν αυτός μπαίνει στην περιπέτεια να μεταγράψει το τραγούδι της Δεισδαιμόνας του Σέξπιρ. Και όπως ο Σολωμός, ο Πολυλάς εκτίθεται εντός του πρωτότυπου κειμένου και το οδηγεί στα δικά του, αλλά άξενα για το κείμενο, μονοπάτια. Ο Πολυλάς θυμάται τον Σολωμό και συγχρόνως ανιχνεύει τα πεπρωμένα του σεξπιρικού Αμλετ κατά τρόπον ώστε μέσα από την οδυνηρή περιπλάνησή του σ' αυτά τα πεπρωμένα να αναδυθεί μια άλλη γλώσσα, ένα άλλο ύφος ψυχής, μια διάνοιξη του σεξπιρικού οράματος προς μια διαφορετική παράδοση γλώσσας και ποιήσεως.

Επιχειρώντας ο Πολυλάς να καταδείξει το ύφος της ψυχής πάνω στο οποίο στηρίζει και εδραιώνει το μεταφραστικό του πάθος, την αγωνία του να δημιουργήσει μια γέφυρα που να συνενώνει τα πεπρωμένα του Σέξπιρ με τα πεπρωμένα μέσα στα οποία ο ίδιος ο Πολυλάς θέλει να ρίξει το σεξπιρικό Αμλετ («εις ζήτησιν μορφής ανωτέρας, οίαν και ο Σολωμός επιζητεί») αποφαίνεται: «Η ουσία του ποιήματος, ο ανώτερος πνευματικός λόγος ενυπάρχει όλος εις την εσωτερικήν πάλη, εις την οποίαν ευρίσκεται από την αρχήν έως το τέλος ο πρωταγωνιστής, η δε ψυχική τούτη κατάστασις δεν εξηγείται εάν τον μετρήσωμεν με την στάθμην του κοινού ανθρώπου, εάν δεν κατανοηθεί η πρωτότυπος και έκτακτος τούτη φύσις, οποίαν την συνέλαβε και την έπλασεν ο ποιητής». Και σ' αυτό ο Πολυλάς είναι συνεπής με το ρομαντικό του εαυτό και το ρομαντικό του ήρωα: τον Διονύσιο Σολωμό.

Η απόφανση του Πολυλά, η ιδέα που θα μορφώσει την επιθυμία και το μεταφραστικό του πάθος, είναι υπέροχα μη σεξπιρική. Η απόφανση αυτή μεταφέρει τον Σέξπιρ και τα πεπρωμένα του στο κέντρο του «ρόδου της φωτιάς», εκεί που βρίσκεται το πεπρωμένο ενός κόσμου ρομαντικού, ενός κοσμοειδώλου που οικειοποιείται τον Σέξπιρ, τον κάνει «δικό» του, τον καθιστά συλλειτουργό των δικών του οδυνηρών ενοράσεων και του παρέχει το πρότυπο εκείνο μέσω του οποίου οφείλει να μιλήσει από εδώ και στο εξής. Ο Σέξπιρ του Πολυλά είναι κατ' εξοχήν ένας Σέξπιρ ρομαντικός, μια «έκτακτος φύσις» η οποία επιθυμεί να αναδείξει, και πράγματι αναδεικνύει, το σεξπιρικό ήρωα ως ρομαντικό πρότυπο, ως πάθος διάσχισης ενός ρομαντικοποιημένου κόσμου που συμπυκνώνει την ουσία του ακριβώς μέσα στην έκτακτη φύση, μέσα στο τραγικό πεπρωμένο του ανθρώπου που υπερβαίνει τη «στάθμην του κοινού ανθρώπου» και αναδύεται ως πανίσχυρος εκφραστής μιας τιτάνιας εσωτερικής πάλης η οποία σαρκώνει την ενοχή, την αγωνία, ακόμη και το έγκλημα ως τελική κατάληξη της ανθρώπινης καθολικής εξέγερσης.

Στον Σέξπιρ, ο Πολυλάς αναγνωρίζει έναν σύγχρονό του (και αυτή είναι η σταθερή αφετηρία του μεταφραστικού του πάθου), μια κορύφωση της τέχνης της ποιητικής του αιώνα του («Είναι τω όντι η θεωρία αυτού, οία εν ταύταις παρίσταται, ευρυτέρα ανάπτυξις της εξαγομένης εκ των τελειοτέρων έργων του Σολωμού;») και μαζί μια ρομαντική μορφή που συνενώνει τα αντιθετικά στοιχεία της ρομαντικής πάλης με το πεπερασμένο και τον ορθολογισμό του συναισθήματος.

Η μοναδικότητα του Πολυλά είναι ένας σεξπιρικός λόγος που δεν ακούστηκε έκτοτε στα νεοελληνικά μας. Και φοβούμαι ότι έκτοτε σπαράγματα σεξπιρικού λόγου ακούστηκαν στη γλώσσα μας, παρά τις τεράστιες προσπάθειες και το μόχθο τον πνευματικό των γνωστών μας άλλωστε μεταφραστικών δοκιμών.

Δεν θα ήθελα ασφαλώς να κλείσω αυτόν τον περιορισμένο απολογισμό μιας πολύτιμης έκδοσης χωρίς να αναφερθώ στη συμβολή του Δημήτρη Πολυχρονάκη, ο οποίος με σπάνια φιλολογική επάρκεια καλύπτει το μεγάλο πρόβλημα της «μεταφραστικής ηθικής του Ιάκωβου Πολυλά». Πρόκειται για ένα κείμενο γραμμένο με γνώση και εξαιρετική μεθοδολογική άνεση.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΡΟΖΑΝΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/06/2001