Γεωγραφία ανάπτυξη και πολιτική

Η γεωγραφία παρέχει πάντα στην εξουσία τις απαραίτητες στρατηγικές γνώσεις για το χώρο και τις ρυθμίσεις του. Γιατί ο χώρος δεν είναι μια παθητική, ουδέτερη, σιωπηλή και ακίνητη μεταβλητή, ένα απλό «δοχείο των παραγωγικών σχέσεων και δυνάμεων» Τα κοινωνικά υποκείμενα δεν έχουν μόνο φύλο και χρώμα δέρματος, δεν ανήκουν μόνο σε κοινωνικές τάξεις, σε φυλές και εθνικότητες, αλλά εντάσσονται, ζουν και δρουν και σε συγκεκριμένους χώρους. Είναι οι χώροι που σταδιακά μας στερούν οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πριν από είκοσι πέντε χρόνια, ο Γάλλος γεωγράφος Ιβ Λακόστ με το μαχητικό βιβλίο του «Η γεωγραφία χρειάζεται κυρίως για να κάνεις πόλεμο» προέβαλε με τον πιο άμεσο τρόπο τις χωρικές διαστάσεις των πολιτικών και οικονομικών αντιθέσεων και τη χρήση της γεωγραφικής γνώσης για την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων. Πράγματι, η γεωγραφία, γέννημα των επιστημονικών διασταυρώσεων του 19ου αιώνα, έχει γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, ανάμεσα στη μικρή και τη μεγάλη κλίμακα, και προσεγγίζει ερμηνευτικά θέματα ορίων, περιορισμών, διαιρέσεων, θέματα δηλαδή που σχετίζονται άμεσα με την οργάνωση του χώρου και βρίσκονται στον πυρήνα των περισσότερων πολιτικών προβλημάτων. Παράλληλα, ευαισθητοποιήθηκε από τις πολιτικές ανακατατάξεις και τις αναπτυξιακές ανισότητες στους (τότε) Τρεις Κόσμους, τις ενεργειακές εξελίξεις, τα διευρυνόμενα κοινωνικά δικαιώματα, τις επαναστάσεις στο Διάστημα, στις τηλεπικοινωνίες, στην πληροφορική, διαμορφώνοντας νέες θεματικές, μεθόδους, οπτικές.

Έχοντας παρακολουθήσει τις προσπάθειες σύγχρονων συγγραφέων και διανοουμένων να στοιχειοθετήσουν, μετά το «τέλος» της Ιστορίας, του εθνικού κράτους, της Τέχνης, της Λογοτεχνίας κ.λπ., και το «τέλος» της Γεωγραφίας, θα λέγαμε ότι, αντιθέτως, σήμερα η γεωγραφική προσέγγιση των φαινομένων είναι αναγκαία όσο ποτέ. Τα πράγματα μιλούν από μόνα τους: υπερανάπτυξη και διασπορά του αστικού φαινομένου, εξάντληση πόρων και οικολογικές καταστροφές, συνοριακές διαμάχες, μετακινήσεις οικονομικών και πολιτικών προσφύγων, πολιτισμικές ομάδες που εξαφανίζονται...

Στην Ελλάδα μόνο πρόσφατα η επιστήμη της γεωγραφίας απέκτησε αυτόνομη ακαδημαϊκή υπόσταση, με την ίδρυση δύο πανεπιστημιακών σχολών, στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, πριν από οχτώ χρόνια και στο Χαροκόπειο, πρόπερσι. Το διάστημα είναι μικρό για να αλλάξει παγιωμένες νοοτροπίες και να κλονίσει δεδομένες αντιδράσεις, που φέρουν την ανάμνηση της βαριάς κληρονομιάς του άνευρου σχολικού μαθήματος και της αποστήθισης χιλιάδων περίεργων ονομάτων.

Είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Κ. Χατζημιχάλης επέλεξε να συγκεντρώσει σ' ένα βιβλίο μια σειρά άρθρων που έγραψε τα τελευταία χρόνια σε εφημερίδες και περιοδικά και τα οποία υπογραμμίζουν τις γεωγραφικές συνιστώσες της άμεσης πραγματικότητάς μας. Η θεματολογία είναι χαρακτηριστική: Κατανομή του ελληνικού χώρου σε περιφέρειες και διοικητική αναδιοργάνωση, τα αναπτυξιακά σενάρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη γεωγραφική και κοινωνική αναδιάρθρωση και η «Ευρώπη των περιφερειών», η Ολυμπιάδα και οι επιλογές για τη χωροθέτηση βασικών υποδομών, η ανάπτυξη των πόλεων και η προσέλκυση των επιχειρήσεων, το θολό και ακαθόριστα απειλητικό ζήτημα της «παγκοσμιοποίησης», που υποτίθεται ότι καταργεί τα παραδοσιακά εδαφικά σύνορα...

Ο Χατζημιχάλης είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τα ζητήματα αυτά. Αντλώντας από μια ευρεία επιστημονική συγκρότηση, δάσκαλος και ερευνητής, αλλά και πολιτικά σκεπτόμενος ενεργός πολίτης, αναλύει, ερμηνεύει και συνθέτει ζητήματα και συμβάντα που υπερβαίνουν τη συγκυρία, καθώς αναφέρονται σταθερά στη χωρική έκφραση των κοινωνικών σχέσεων και αντιθέσεων και στις αναπτυξιακές επιλογές τής πολιτικής εξουσίας.

Χαρακτηριστική είναι η άποψή του για το πολυσυζητημένο θέμα της εγκατάστασης του κωπηλατοδρομίου στην περιοχή του Σχινιά στο Μαραθώνα. Στο άρθρο «Τοπία μνήμης, τόποι αυθαιρεσίας», υπερβαίνοντας τα στερεότυπα για το τι είναι ένα ιστορικό τοπίο (αρχαίες κολόνες, βυζαντινά μνημεία κ.λπ.), δεν δυσκολεύεται να δεχθεί ότι η δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης και των συναφών εγκαταστάσεων του κωπηλατοδρομίου μπορεί να θεωρηθεί ήπια παρέμβαση για τα οικολογικά δεδομένα της περιοχής, η σημερινή ακτογραμμή της οποίας είναι αποτέλεσμα προσχώσεων. Το μείζον πρόβλημα ωστόσο, πέρα από την τροφοδότηση της λίμνης με πόσιμο νερό από τα ισχνά αποθέματα της Αθήνας, είναι ο συμβολισμός: «Στην ευρύτερη περιοχή ενός ιστορικού τοπίου τέτοιας διεθνούς εμβέλειας, τίποτε δεν πρέπει να κατασκευασθεί» γράφει, αναφέροντας την εμπειρία από αντίστοιχους τόπους που παραμένουν «επιμελημένα χέρσοι» στη Γαλλία, στις ΗΠΑ και αλλού. Η προτεινόμενη δραστηριότητα προσβάλλει το σύστημα αξιών που συνδέεται με το συγκεκριμένο τοπίο μνήμης, εγγράφοντας επάνω του διαφορετικές αξίες που αναδεικνύουν λογικές κερδοσκοπίας, μίζες, σταρ σίστεμ, αναβολικά.

Οι γεωγραφικές παράμετροι της ανάπτυξης που ακολουθήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα και αποκρυσταλλώθηκε μεταπολεμικά, περιγράφονται συνοπτικά μεν, αλλά με σαφήνεια στο κείμενο με τίτλο «Από την ατελή ενσωμάτωση στην άνιση γεωγραφική ανάπτυξη» και αποτυπώνονται στα μικρά εικονογραφικά ντοκουμέντα, που παρέχουν μια άμεση εικόνα (και, δυστυχώς, δεν είναι πολύ καλοτυπωμένα). Την επιλεκτική αναπτυξιακή στήριξη ορισμένων περιοχών, με αποτέλεσμα εντονότατες κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες που έθρεψαν το υδροκέφαλο τέρας της Αθήνας μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας 1970, ακολούθησε μια αποκεντρωτική δυναμική, που δημιούργησε τάσεις σύγκλισης των ανισοτήτων, αναδεικνύοντας ορισμένες «ενδιάμεσες περιοχές» με ιδιαίτερα γεωγραφικά χαρακτηριστικά. (Δύο «αθέατες κολόνες» της δυναμικής αυτής, οι γυναίκες που δούλευαν φασόν στις πόλεις και οι ξένοι μετανάστες στην ύπαιθρο, έχουν μελετηθεί από τους Κ. Χατζημιχάλη και Ντ. Βαΐου στο βιβλίο τους «Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς», «Εξάντας», 1997.)

Η αναστροφή που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια με την πριμοδότηση του υψηλού τριτογενούς τομέα (υπηρεσίες, τράπεζες κ.λπ.) έχει ξεκάθαρες γεωγραφικές προτιμήσεις «στην Αθήνα της Ολυμπιάδας του 2004, στη Θεσσαλονίκη "Μητρόπολη των Βαλκανίων" και τις περιοχές κατά μήκος του διαδρόμου ΠΑΘΕ (Πατρών, Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Ευζώνων)» και προοιωνίζεται νέα πολωτικά φαινόμενα.

Σε άλλες σελίδες συζητούνται και αμφισβητούνται τα αξιώματα της παγκοσμιοποίησης, όπως η συρρίκνωση ή η κατάργηση των αποστάσεων, η γεωγραφική ελευθερία του κεφαλαίου και της εργασίας, ο περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας όλων των κρατών, η ισοπεδωτική αντίληψη για τον ενιαίο δρόμο για την πρόοδο. Ο συγγραφέας μάς θυμίζει ότι ο χώρος δεν είναι ένας στατικός, παθητικός υποδοχέας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, όπου μόνον η απόσταση έχει σημασία, αλλά ότι εκφράζει δυναμικά τις κοινωνικές σχέσεις και συγκρούσεις, άρα μεταμορφώνεται και αναπαράγεται καθημερινά. Μας θυμίζει επίσης ότι η γεωγραφική κινητικότητα των κεφαλαίων προϋποθέτει και απαιτεί τη γεωγραφική ακινησία των εργαζομένων, που συμβάλλει στην αναπαραγωγή των έντονων διαφορών σε αμοιβές και κόστος ζωής και αξιοποιείται στη συνέχεια από τους διεθνείς επενδυτές.

Από τη δομή του την ίδια ως συλλογής άρθρων, το μικρό αυτό βιβλίο καταγίνεται με μια πληθώρα θεμάτων μεγάλων και σύνθετων, με άμεσο αλλά και γενικότερο ενδιαφέρον, αντιπαραθέτοντας επιχειρήματα και θέσεις, εύληπτα, απλά, αλλά διόλου απλοϊκά. Τελειώνει βέβαια πολύ γρήγορα, αφήνοντας τον αναγνώστη με πολλά ερωτήματα. Τα ερωτήματα όμως αυτά δεν είναι πλέον αφηρημένα και θεωρητικά. Έχουν αγκυρωθεί στο χώρο τους, αναγνωρίζονται σ' αυτόν και υποδεικνύουν δρόμους και μονοπάτια για την προσέγγιση και την αντιμετώπισή τους.

ΑΛΕΚΑ ΚΑΡΑΔΗΜΟΥ-ΓΕΡΟΛΥΜΠΟΥ (αναπλ. καθηγ. ΑΠΘ), ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/07/2002