Τα πάντα γίνονται κομμάτια

Στη Νιγηριανή φυλή των Ίμπο, ο Οκόνκουο είναι σεβαστός. Δυναμικός -έως βίαιος-, αυτοδημιούργητος, περήφανος, ενσαρκώνει τις αξίες ενός πολιτισμού όπου νόμος είναι οι παραδόσεις της φυλής. Σαν ήρωας αρχαίας τραγωδίας, ο Οκόνκουο γραπώνεται από την εξουσία που έχει πάνω στην οικογένειά του και στη φυλή, γιατί αδυνατεί να αποδεχτεί το μύχιο φόβο του για την αποτυχία και την αδυναμία, ένα φόβο που τον βασάνιζε σε όλη τη ζωή, με ενδεχόμενο να ακυρώσει τη ίδια του την ύπαρξη.

Μια σειρά ατυχών περιστατικών τον υποχρεώνει σε εξορία· αυτό ορίζουν οι απαράβατοι νόμοι, κι εκείνος, πρώτος απ' όλους, οφείλει να τους σεβαστεί. Όταν όμως φτάνει η στιγμή που του επιτρέπεται να επιστρέψει, ο Οκόνκουο βρίσκεται αντιμέτωπος με μια νέα πραγματικότητα: οι Ευρωπαίοι έχουν φτάσει στο χωριό, οι ιεραπόστολοι έχουν φέρει το διχασμό, όλα έχουν αλλάξει, τα πάντα γίνονται κομμάτια κι ο Οκόνκουο αγανακτεί, αγωνίζεται, μα έχει χάσει κάθε ελπίδα σε μια κοινωνία που δεν αναγνωρίζει πλέον.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τίτλος του πρώτου μυθιστορήματος του Νιγηριανού συγγραφέα Τσινούα Ατσέμπε, που καθυστερημένα μεταφράζεται στη χώρα μας, προέρχεται από στίχο του ποιήματος του Ιρλανδού W.B.Yeats «The Second Coming», το οποίο γράφτηκε το 1921, μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και εξέφραζε την αγωνία του ποιητή για τον επικείμενο κίνδυνο κατακερματισμού του δυτικού πολιτισμού από την επέλαση των άγριων και απολίτιστων από άλλα μέρη του πλανήτη. Εν μέρει το μυθιστόρημα του Ατσέμπε, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1958 -όταν οι αποικιοκράτες είχαν ήδη εισβάλει με τη θρησκεία τους και τις συνήθειές τους και υπήρχε η απειλή της εξαφάνισης τόσων πολιτισμών-, αποτελεί απάντηση σ' αυτό το ποίημα.

«Τα πάντα γίνονται κομμάτια» είναι ένα από τα θεμελιώδη αφρικανικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν στα αγγλικά και που με τη δημοσίευσή τους άσκησαν μεγάλη επιρροή, αποτελώντας πρότυπο για άλλους Αφρικανούς συγγραφείς, λόγω της από μέσα απεικόνισης της αφρικανικής κουλτούρας. Παρότι είχαν προηγηθεί και κάποια άλλα έργα, κανένα δεν άσκησε τέτοια επιρροή, τόσο στην αφρικανική όσο και στην παγκόσμια λογοτεχνία. Κατά κύριο λόγο ο Ατσέμπε επιχειρεί να αποδώσει την ατμόσφαιρα μιας παραδοσιακής αφρικανικής κοινότητας, όχι μόνο για να πληροφορήσει τον εξωτερικό κόσμο σχετικά με τις παραδόσεις των Ιμπο, μιας νιγηριανής φυλής, αλλά και για να υπενθυμίσει στους δικούς του το παρελθόν τους, τονίζοντας το πόσο πολύτιμη είναι η αξία των παραδόσεών τους. Ενας μεγάλος αριθμός Αφρικανών της εποχής ήταν έτοιμοι να αποδεχτούν την προκατάληψη των Ευρωπαίων πως η Αφρική δεν είχε δική της ιστορία ή υπολογίσιμο πολιτισμό. Το στερεότυπο της Αφρικής ως μια ομοιογενούς «πρωτόγονης» γης, της «καρδιάς του σκότους», σύμφωνα με τον Κόνραντ, του δημιουργεί αγανάκτηση και θυμό και σε ολόκληρο το μυθιστόρημα δεν παραλείπει να τονίζει την εν γένει διαφορά ανάμεσα σε αφρικανικές κουλτούρες αλλά και τις αλλαγές που αυτές υπέστησαν μέσα στο χρόνο. Στα πρώτα της βήματα, η αφρικανική λογοτεχνία διδασκόταν από τα έργα των Ευρωπαίων για την Αφρική, τα οποία παρουσίαζαν ένα κωμικό πορτρέτο του ιθαγενή Αφρικανού που δουλικά λατρεύει και υπηρετεί το λευκό αποικιοκράτη αφεντικό του, σε βαθμό που μπορεί ακόμα και να θυσιαστεί γι' αυτόν. Εδώ μας παρουσιάζεται η άλλη πλευρά: η σοφία και η αξία του πολιτισμού τους αλλά και ο τρόπος που αυτός αλώθηκε από τους Ευρωπαίους.

Η γλώσσα του μυθιστορήματος είναι απλή και σαφής· όταν οι χαρακτήρες μιλούν χρησιμοποιούν υψηλούς τόνους, με στόχο την ανάδειξη του τρόπου ομιλίας των Ιμπο. Πέρα από την καινοτομική τεχνική του, η γλώσσα του μυθιστορήματος αποτελεί πλήγμα για τις μέχρι τότε απόπειρες αποτύπωσης των ιθαγενών στο χαρτί, δεδομένου ότι οι προηγούμενοι Αφρικανοί συγγραφείς είχαν υποβιβάσει την εκφραστική τους δεινότητα σε ατελή και παραφθαρμένα αγγλικά ή σε ακατανόητες ασυναρτησίες.

Στο τέλος του βιβλίου, επίσης, υπάρχει ένα γλωσσάρι με λέξεις και φράσεις των Ιμπο, στο οποίο διακρίνουμε τη σχέση των λέξεων με ψυχικές καταστάσεις και νόμους που επιβάλλει ο πολιτισμός τους.

Από την πρώτη σελίδα ο Ατσέμπε εδραιώνει σαφέστατα την οπτική του: όλα περιγράφονται μέσα από το βλέμμα των κατοίκων της Ουνόφια, των οποίων ο ευρύτερος ορίζοντας αποτελείται από μια ομάδα εννέα γειτονικών χωριών. Ταυτόχρονα, μας παρουσιάζει τις συνήθειες της φυλής χωρίς να μπαίνει στη διαδικασία της επεξήγησης.

Στη φυλή των Ιμπο γίνεται κάποιος ισχυρός με την απόκτηση τίτλων. Αυτό προσπάθησε να κάνει και ο κεντρικός ήρωας, ο Οκονκούο, να ισχυροποιήσει τη θέση του με σκληρή δουλειά και συνεχή αγώνα. Παρότι ο πατέρας του, ο Ούνοκα, ήταν τεμπέλης και πέθανε αφήνοντας χρέη, χωρίς να κατορθώσει να κερδίσει κάποιο τίτλο ανάμεσα στα μέλη της φυλής, ο Οκονκούο είναι ένας σημαντικός άντρας και νιώθει βαθιά περιφρόνηση για τον πατέρα του, πασχίζοντας να μην του μοιάσει σε τίποτα και να αποφευχθεί ο όποιος συσχετισμός. Σε νεαρή ηλικία άρχισε να κατασκευάζει το κοινωνικό του προφίλ, τιμώντας το χωριό με τα προσωπικά του ανδραγαθήματα, κερδίζοντας στον αγώνα με έναν μεγάλο παλαιστή, σε ηλικία μόλις δεκαοχτώ χρόνων. Δουλεύει σκληρά και δεν επιδεικνύει καμία αδυναμία -συναισθηματική ή άλλου τύπου- σε κανέναν. Αν και είναι απότομος και τραχύς με τις τρεις συζύγους του και τους γείτονές του, κατορθώνει με την οικονομική του ευημερία να αποκτήσει δύναμη και εκτίμηση ανάμεσα στους συγχωριανούς του: Είναι ο αρχηγός τους και έχει παλέψει για να κατακτήσει αυτή τη θέση.

Λόγω της μεγάλης του επιρροής στο χωριό, ο Οκονκούε έχει επιλεγεί από το συμβούλιο των γερόντων να αναλάβει τη φροντίδα του Ικεμέφουνα, ενός αγοριού - ομήρου της φυλής τους, μια χειρονομία ειρηνικής διευθέτησης ανάμεσα σε δυο αντίπαλα χωριά. Ο Ικεμέφουνα θα μείνει με τον Οκονκούε μέχρι να αποφανθεί το Μαντείο στους γεροντότερους για το μέλλον του παιδιού. Για τρία χρόνια το παιδί ζει με την οικογένεια και αρχίζει να αποκαλεί τον Οκονκούε «πατέρα». Αργότερα, οι γεροντότεροι αποφασίζουν πως το παιδί πρέπει να πεθάνει κι ένας γέρος τον προειδοποιεί να μην ανακατευτεί στην υπόθεση, γιατί θα είναι σαν να σκοτώνει τον ίδιο του το γιο. Για να μη φανεί αδύναμος και θηλυπρεπής στους άλλους άντρες της φυλής, παίρνει μέρος στη θανάτωση του αγοριού, παρά τις προειδοποιήσεις του γέρου.

Λίγο μετά το θάνατο του Ικεμέφουνα, τα πράγματα αρχίζουν να χειροτερεύουν για τον Οκονκούε και όταν, από λάθος, σκοτώνει κάποιον σε μια τελετή ταφής, αυτός και η οικογένειά του στέλνονται στην εξορία για επτά χρόνια, προκειμένου να εξευμενιστούν οι θεοί που έχει προσβάλει με το φόνο.

Ενόσω είναι εξόριστος, οι λευκοί ιεραπόστολοι αρχίζουν να έρχονται στην Ουνόφια και να συστήνουν ειρηνικά τη θρησκεία τους. Καθώς ο αριθμός των προσηλυτισθέντων αυξάνεται και πολλοί προσχωρούν στη νέα θρησκεία, η αναρρίχηση και η επιρροή των λευκών στην εξουσία ισχυροποιείται και δημιουργούν μια νέα κυβέρνηση.

Επιστρέφοντας στο χωριό του, ο Οκονκούε βρίσκει το τοπίο αλλαγμένο λόγω της παρουσίας των λευκών. Αυτός, μαζί με τους άλλους αρχηγούς της φυλής, πασχίζει ν' ανακτήσει την εξουσία στην πατρογονική γη, καταστρέφοντας το χριστιανικό ναό που έχει προσβάλει τους θεούς τους. Σε αντίποινα, ο αρχηγός της λευκής κυβέρνησης τους φυλακίζει και τους κρατάει ομήρους ζητώντας λύτρα, ταπεινώνοντας και προσβάλλοντας τους ντόπιους αρχηγούς. Οταν οι κάτοικοι της Ουνόφια συγκεντρώνονται για να πάρουν αποφάσεις, κάποιοι απεσταλμένοι της λευκής κυβέρνησης διαλύουν τη συγκέντρωσή τους. Ο Οκονκούε σκοτώνει έναν απ' αυτούς και συντετριμμένος διαπιστώνει πως οι συγχωριανοί του δεν πρόκειται να πολεμήσουν για να προστατευτούν, αφήνοντας τους υπόλοιπους απεσταλμένους να ξεφύγουν.

Οταν ο διοικητής της λευκής κυβέρνησης έρχεται για να συλλάβει τον Οκονκούε, τον βρίσκει κρεμασμένο· Μ' αυτή του την κίνηση καταστρέφει τη μεγάλη του φήμη, καθώς στη θρησκεία του η αυτοκτονία θεωρείται βλασφημία.

Μέσα από τις σελίδες του ελεγειακού αυτού μυθιστορήματος καταγράφεται, πέρα από τον αργό κατακερματισμό ενός ολόκληρου πολιτισμού μετά την επέλαση των λευκών αποικιοκρατών, η ομορφιά και η μαγεία των συνηθειών και των παραδόσεων των Ιμπο, πολλές από τις οποίες σφετερίστηκαν οι λευκοί κατακτητές. Ταυτόχρονα, παρουσιάζονται και οι αντιθέσεις του πολιτισμού τους με το δυτικό πολιτισμό χωρίς να επεξηγούνται ούτε να αναλύονται οι διαφορές, προσδίδοντας έτσι στην αφήγηση ομορφιά και απλότητα, η οποία συγκινεί και καταγγέλλει χωρίς να καταφεύγει σε στείρο διδακτισμό.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/01/2004