Ο γρίφος της πυξίδας

[...] Η ιστορία της πυξίδας είναι ένας σταθμός με διαστάσεις μύθου γύρω από τις ανθρώπινες εφευρέσεις. Είναι η ίδια η ιστορία της εφεύρεσης, της καινοτομίας, της ευκαιρίας και του καπιταλισμού.
Είναι ο απολογισμός τού πώς ένας πολιτισμός έκανε μία σημαντική εφεύρεση και πώς ένας άλλος πολιτισμός από την άλλη πλευρά του κόσμου έβαλε σε εφαρμογή αυτήν την εφεύρεση προάγοντας το εμπόριο και παράγοντας πλούτο. Η ιστορία της πυξίδας είναι η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού και η ικανότητά του να ευημερεί χρησιμοποιώντας τις εφευρέσεις, αναπτύσσοντας έτσι μία τεχνολογία μέσα από την οποία αξιοποιεί τις δυνατότητες που του παρέχει.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αμίρ Αξέλ είναι γιος καπετάνιου. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της παιδικής του ηλικίας στο πλοίο του πατέρα του. Ηταν μόλις 10 ετών όταν, υπό την επίβλεψή του, χειρίστηκε για πρώτη φορά το πηδάλιο και κράτησε σταθερή πορεία συμβουλευόμενος ένα περίεργο όργανο. Πολύ αργότερα μελέτησε την ιστορία και την προϊστορία της μαγνητικής πυξίδας, για την οποία ισχυρίζεται ότι είναι η σημαντικότερη εφεύρεση μετά τον τροχό. Στο βιβλίο του, όπου καταφέρνει να εγγράψει μέρος από τον δικαιολογημένο ενθουσιασμό του και διεξέρχεται πλήθος φιλολογικών, ιστορικών και επιστημονικών πηγών, μεταξύ των οποίων και πρωτογενή αρχεία, εξηγεί το γιατί.



Συνήθειες των πουλιών



H εκμετάλλευση ανέμων και ρευμάτων, οι γνώσεις για τις μεταναστευτικές συνήθειες πουλιών και για τις θέσεις θαλάσσιων ζώων, η παρατήρηση του έναστρου ουρανού, η χρήση σχοινιών βυθομέτρησης και άλλων εργαλείων υπήρξαν μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν στη ναυσιπλοΐα. Αλλά η πυξίδα υπήρξε καταλύτης. Στα τέλη του 13ου αιώνα με την καθιέρωση της χρήσης της, ο προσδιορισμός της κατεύθυνσης και ο προσανατολισμός του πλοίου γίνονται με πολύ μεγαλύτερη ευκολία, ακρίβεια και αξιοπιστία και επομένως η ναυσιπλοΐα αρχίζει να διεξάγεται με μεγαλύτερη ασφάλεια και αποτελεσματικότητα ακόμη και σε ανεξερεύνητες θάλασσες. H Βενετία ήταν η πρώτη μεγάλη ναυτική δύναμη που αξιοποίησε την πολύτιμη τεχνολογία, επιτρέποντας στον στόλο της να κάνει μακρινά ταξίδια για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Το διεθνές θαλάσσιο εμπόριο γνωρίζει μια πραγματική επανάσταση. Θα πολλαπλασιαστούν οι εμπορικές σχέσεις και θα αναπτυχθούν νέες αγορές. H πυξίδα θα βοηθήσει επιπλέον αποφασιστικά στην ανάπτυξη ναυτικών χαρτών και στην κατάρτιση βιβλίων πλοήγησης. Νέοι ήπειροι θα ανακαλυφθούν.

Θα χρειαστούν όμως ακόμη δύο αιώνες τεχνικών βελτιώσεων, συσσωρευμένης εμπειρίας και κατάλληλων συγκυριών για να ξεκινήσει, στα τέλη του 15ου αιώνα, η εποχή των μεγάλων θαλασσοπόρων, του Βάσκο Ντα Γκάμα, του Χριστόφορου Κολόμβου, του Βεσπούκι, του Μαγγελάνου. Τίποτε βέβαια δεν έγινε χωρίς κόπο, ρίσκο και θυσίες. Είναι ενδεικτικός ο απολογισμός του πρώτου περίπλου της Γης, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1522 και έδωσε, μεταξύ άλλων, την εμπειρική απόδειξη ότι η Γη είναι σφαιρική. Χρειάστηκαν τρία χρόνια ενώ από τους 200 άνδρες κατάφεραν να επιστρέψουν μόνο 15, ανάμεσα στους οποίους δεν ήταν ο ίδιος ο Μαγγελάνος.



Σωτήριον έτος 1300



Ποιος όμως είναι ο εφευρέτης της πυξίδας και πότε ακριβώς κατασκευάστηκε; Τα πράγματα κάθε άλλο παρά ξεκάθαρα είναι. Εκτιμάται ότι ατελείς μορφές μαγνητικής πυξίδας είχαν υπάρξει αρκετές. Φαίνεται πως γύρω στα 1300 τελειοποιήθηκε το όργανο αυτό, αποκτώντας κατά βάση τη μορφή που έχει και στις ημέρες μας (αν και σήμερα λειτουργεί με ηλεκτρισμό): από μια βελόνα, που επέπλεε στο νερό ή που στηριγμένη σε κάποιο άλλο μέσο αιωρούνταν στον αέρα, μετατράπηκε σε ένα στρογγυλό κουτί όπου μια κάρτα πυξίδας με ανεμοδείκτη διαιρεμένη σε 360 μοίρες γυρίζει στηριγμένη σε ένα μαγνητικό στοιχείο. H τελειοποίηση αυτή έγινε κατά πάσα πιθανότητα στο μικρό λιμάνι Αμάλφι, νότια της Νάπολι, που όμως υπήρξε για μια περίοδο σπουδαίο εμπορικό κέντρο και αξιόλογη ναυτική δύναμη για λόγους που αναλύονται στο βιβλίο. Στο Αμάλφι ο Φλάβιο Τζιόια θεωρείται τοπικός ήρωας. Το 1902 ανεγέρθη ανδριάντας του στο κέντρο της πόλης για να γιορταστούν τα 600 χρόνια από την επινόηση της πυξίδας, η οποία αποδόθηκε σε αυτόν. Και όμως τα τεκμήρια που υπάρχουν για την εφεύρεση αυτή είναι τόσο ανεπαρκή, τα δε στοιχεία για το ίδιο το πρόσωπο ουσιαστικά ανύπαρκτα, ώστε η όλη υπόθεση κινείται στα όρια του θρύλου παρά της ιστορίας.

Επιπλέον δεν είναι οι Ιταλοί ή κάποιοι άλλοι Ευρωπαίοι οι πρώτοι που κατασκεύασαν μια (ατελή) μαγνητική πυξίδα αλλά οι Κινέζοι, ενδεχομένως τον 1ο αιώνα π.X.! Ωστόσο της προσέδωσαν μυστικιστική σημασία και τελετουργική χρήση. Για πολλούς αιώνες δεν είχε ιδιαίτερες πρακτικές εφαρμογές, και πάντως όχι στη ναυσιπλοΐα. Είναι ανεξακρίβωτο αν οι Ευρωπαίοι έμαθαν από τους Κινέζους την πυξίδα, κάτι που θα μπορούσε να συμβεί τον 11ο ή το 12ο αιώνα. Είναι πιθανό όμως ότι ανέπτυξαν ανεξάρτητα τη δική τους. Μεγάλο το μπέρδεμα, και όποιος, όπως ο Αξέλ, προσπαθεί να βγάλει άκρη... χάνει τον μπούσουλα. Παρεμπιπτόντως μπούσουλας είναι η ιταλική ονομασία της πυξίδας (bussola) και προέρχεται από παραφθορά των λατινικών buxida και buxus οι οποίες έχουν τη ρίζα τους στην αρχαιοελληνική πυξίς· πυξίς σημαίνει μικρή λάρνακα, δηλαδή μικρό κουτί από ξύλο πύξου.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-05-2004