Φούγκα

Η φούγκα είναι ένα ιδιαίτερα γοητευτικό και ευέλικτο είδος συνθέσεως, καθώς τα ωραιότερα ίσως χαρακτηριστικά της είναι η απόλυτη ελευθερία ως προς το χαρακτήρα και η μεγάλη ελευθερία ως προς τη δομή. Μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο δυνατοτήτων, μπορεί να παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ως προς το υλικό, τα γεγονότα, τη σειρά με την οποία θα παρουσιαστούν αυτά, τη σχετική τους διάρκεια και τις συνέπειες κάθε επιλογής. Έτσι, η με ουσιαστικό τρόπο μελέτη της φούγκας σημαίνει πάνω από όλα την επιδίωξη να αναπτυχθεί η κρίση για το ποιές είναι οι εκάστοτε καλές απαντήσεις στα ερωτήματα τι, γιατί, πότε και επί πόσο. Αποτελεί επομένως ένα πολύ καλό όχημα για την ανάπτυξη συνθετικής σκέψεως, έναν πολύ καλό προθάλαμο για την πραγματική σύνθεση. Ιδιαίτερα, μάλιστα, από τη στιγμή που συνεπάγεται εκ των πραγμάτων επαφή με τη μουσική, και προσπάθεια να κατανοηθεί η σκέψη, ενός κορυφαίου συνθέτη όπως ο J.S. Bach: μουσική και σκέψη που τις διακρίνουν απαράμιλλη συνθετική ευφυΐα και ευρηματικότητα, εξαιρετική επίγνωση και εκμετάλλευση των δυνατοτήτων του υλικού, κατασκευαστική μαεστρία και προσεκτική φροντίδα, ακράδαντη συνοχή, πολύμορφος πλούτος, εκφραστικό βάθος...

Επειδή η φούγκα είναι κατά βάση ένα μπαρόκ είδος, με σπουδαιότερο φυσικά εκπρόσωπο τον Bach, το βιβλίο αυτό βασίζεται απόλυτα στο τι διαπιστώνεται ότι κάνει συνήθως ο Bach και οι σύγχρονοί του. Όλες οι πληροφορίες ή παρατηρήσεις επιβεβαιώνονται άμεσα, είτε με παραδείγματα, είτε με παραπομπές σε συγκεκριμένα έργα, ή και τα δύο (εκτός βέβαια από κάποιες γενικές παρατηρήσεις για τις οποίες δείγμα είναι ολόκληρο το ρεπερτόριο). Στόχος του βιβλίου ήταν να συμπεριλάβει όσο περισσότερες πληροφορίες γίνεται για κάθε ζήτημα, και να εξηγήσει όσο διεξοδικότερα γίνεται όλα τα πραγματικά χαρακτηριστικά της κατασκευαστικής λογικής της φούγκας - μακρυά από υπεραπλουστεύσεις και τεχνητές συνταγές που ακυρώνουν την ίδια την ουσία της φούγκας, υποβιβάζοντάς την σε μιά μηχανιστική άσκηση, και μακρυά από τις παρανοήσεις και τις αυθαιρεσίες κάποιων παλαιών βιβλίων.

Αντικείμενο του βιβλίου είναι η οργανική φούγκα, κυρίως για πληκτροφόρα (αυτό δηλαδή που καλούνται κατά κανόνα να γράψουν όσοι σπουδάζουν φούγκα): ορισμένες ιδιαιτερότητες της χορωδιακής φούγκας και μεγάλων έργων για οργανικά σύνολα είναι έξω από τα πλαίσια του βιβλίου. Τα κεφάλαια 1-3 είναι γνωριμία με τη φούγκα, συνοπτική περιγραφή των ειδών που σχετίζονται με αυτήν, και περιληπτική επισκόπηση της μπαρόκ αντιστίξεως. Τα κεφάλαια 4-7 αφορούν χαρακτηριστικά της φούγκας που εμφανίζονται ήδη από την έκθεση. Τα κεφάλαια ΙΟΙ 4 αφορούν φαινόμενα που εμφανίζονται μετά την έκθεση ή κυρίως μετά την έκθεση. Μεσολαβεί το κεφάλαιο 8 (για τη φούγκα στο σύνολό της), γιατί τα πρώτα δύο υποκεφάλαιά του αφορούν το πώς χρησιμοποιούνται και οργανώνονται τα φαινόμενα αυτά, ποιά είναι δηλαδή τα κριτήρια με βάση τα οποία σκέπτεται κανείς πώς θα συνεχίσει μιά φούγκα μετά την έκθεση. Μεσολαβεί και το κεφάλαιο 9 (για την αναστρεφόμενη αντίστιξη), ως εν μέρει προαπαιτούμενο για τα κεφάλαια 10, 11, 12 και 14.
Το βιβλίο είναι τεχνικό εγχειρίδιο αλλά και διατριβή. Έτσι η οργάνωσή του έχει γίνει εν μέρει με γνώμονα τη σειρά με την οποία θα αντιμετωπίσει τα ζητήματα ο σπουδαστής και εν μέρει με γνώμονα τη συγκέντρωση όλων των πληροφοριών για κάθε ζήτημα σε ένα κεφάλαιο. Επομένως ο δάσκαλος και ο σπουδαστής θα πρέπει να επιλέγουν ό,τι είναι απαραίτητο για τη βήμα προς βήμα πορεία τους και να επιστρέφουν σε κάποια κεφάλαια, υποκεφάλαια ή εδάφια όποιε χρειάζεται. (Για παράδειγμα, από το κεφάλαιο για το αντίθεμα προφανώς θα χρειαστεί πρώτα κανείς όσα αφορούν την έκθεση μόνο, και αργότερα τα υπόλοιπα.)

Εννοείται πως παράλληλα θα πρέπει να γίνεται συνεχής ανάλυση, ακρόαση και παίξιμο κομμα- τιών, με στόχο την εξοικείωση με το στυλ και την αφομοίωση τεχνικών, γιατί η εκμάθηση ενός είδους συνθέσεως είναι σαν την εκμάθηση μιάς γλώσσας: για τη φυσική της χρήση δεν φτάνουν οι κανόνες γραμματικής και συντακτικού - χρειάζεται να μάθει κανείς βαθμιαία ποιοί είναι οι ιδιωματισμοί αυτής της γλώσσας και πώς τη χειρίζονται οι καλοί χρήστες τηςo μ' άλλα λόγια, μόλις ξεπεράσει κανείς τα πολύ στοιχειώδη, χρειάζεται κυρίως να μάθει τι συνηθίζεται, όχι τι "απαγορεύεται" (το ρήμα αυτό θα το βρείτε κατά κόρον σε ορισμένα εγχειρίδια, αλλά δεν θα το βρείτε εδώ). Εννοείται επίσης πως, όσο λεπτομερές κι αν είναι ένα βιβλίο, δεν μπορεί να περιλάβει όλες τις κατά περίπτωση συμβουλές που μπορεί να δώσει ένας δάσκαλος με πείρα και καλή γνώση του αντικειμένου: υπάρχουν λεπτομέρειες που μόνο ζωντανά μπορεί να δείξει κανείς, υπάρχουν και θέματα γούστου, ενώ δεν μπορεί να προβλεφθεί κάθε ολίσθημα που μπορεί να κάνει ένας αρχάριος. (Αρκετές αδεξιότητες των αρχαρίων, πάντως, οφείλονται σε ανεπάρκειες ως προς βασικές τεχνικές της αρμονίαςo η βελτίωση αυτού του τομέα αποδεικνύεται συχνά απαραίτητο πάρεργο στα μαθήματα φούγκας, αλλά βέβαια δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί εδώ.)

Το ελάχιστο για όποιον μελετά φούγκα είναι ασφαλώς οι δύο τόμοι του Καλά Συγκερασμένου Πληκτροφόρου (Das Wohltemperirte Clavier - εφ' εξής "WTC"), οπότε, όπου αυτό είναι επαρκές, οι παραπομπές σε συγκεκριμένα κομμάτια ή σημεία τους είναι προς αυτές τις φούγκες. Έτσι η μελέτη του βιβλίου πρέπει να γίνεται με το WTC ανά χείρας (σε κάποια έκδοση Urtext, που να μην περιλαμβάνει δηλαδή προσθήκες και επεμβάσεις σε όσα έγραψε ο Bach). Ας σημειωθεί, πάντως, ότι το βιβλίο είναι οδηγός για την τεχνική της φούγκας, όχι για τα κομμάτια του WTC: αν περιελάμβανε όλα όσα θα μπορούσε να πει κανείς για κάθε φούγκα του WTC, θα χρειαζόταν επιπλέον τόμος.
θερμές ευχαριστίες (αλφαβητικά) στον Αλέξανδρο Διονάτο, τον Γιώργο Κυριακάκη, τον Νίκο Μενδρινό, τον Δημήτρη Μπρόβα και την Έλλη Τσαμπά, για την προθυμία τους να διαβάσουν την αρχική εκδοχή του βιβλίου και για τις πολύτιμες παρατηρήσεις τους, χάρη στις οποίες βελτιώθηκαν πολλά σημεία του κειμένου.


Πίνακας Περιεχομένων
Προλεγόμενα

Συντομογραφίες

1. Εισαγωγή

I. Φούγκα: ο όρος και το είδος

II. Σχόλια για τρεις φούγκες από το WTC

2. Προγενέστερα και συγγενή είδη

I. Το αναγεννησιακό μοτέτο

II. Ριτσερκάρε, Φαντασία και Καντσόνα

III. Πρελούδιο και Τοκάτα

3. Οι βάσεις της μπαρόκ ανπστίξεως

I. Αρμονικό υπόβαθρο

II. Σκελετός και εμπλουτισμός

III. Οι συνηχήσεις στη δίφωνη αντίστιξη

IV. Παρατηρήσεις για τους ξένους φθόγγους

V. Παρατηρήσεις για τη δεύτερη αναστροφή

VI. Πολυεπίπεδες γραμμές

VII. Συνεχής ροή, ρυθμική αλληλοσυμπλήρωση και ισορροπία

VIII. Stile antico

4. θέμα

I. Χαρακτηριστικά του θέματος

II. Τροποποιήσεις του θέματος

α) Τροποποιήσεις στην αρχή

β) Τροποποιήσεις στο τέλος

γ) Τροποποιήσεις στο εσωτερικό

5. Απάντηση

I. Γενικά - σύνοψη τεχνικής

II. Αρχή θέματος χωρίς εμφάνιση της δεσπόζουσας

III. Αρχή θέματος με εμφάνιση της δεσπόζουσας

IV. θέματα μη τροποποιήσιμα

V. Αρχή θέματος με άρπισμα της τονικής

VI. Αρχή θέματος με τονική - προσαγωγέα

VII. Τέλος θέματος στην τονικότητα της δεσπόζουσας

VIII. Μετά την έκθεση

6. Έκθεση

I. Γενικά - αριθμός φωνών

II. Σειρές εισόδων

III. Σχέση αριθμού φωνών και αριθμού εισόδων

IV. Σχετική θέση ίων δύο πρώτων εισόδων

V. Κοντέτα

VI. Γέφυρα

VII. Ελεύθερο υλικό

7. Αντίθεμα

I. Η αρχική εμφάνιση του νέου στοιχείου

α) Συνέχιση του θέματος

β) Παρατηρήσεις για την περιοχή τέλους θέματος - αρχής απαντήσεως

γ) Παρατηρήσεις για τις αξίες και το μοτιβικό υλικό του κυρίως στοιχείου

δ) Κατασκευή του στοιχείου

ε) Η χρωματική κατιούσα

II. Στην υπόλοιπη έκθεση

III. Μετά την έκθεση

IV. Δύο ή τρία αντιθέματα ταυτόχρονα

8. Η φούγκα στο σύνολό της

I. Βασικές αρχές

II. Τονικές περιοχές εισόδων θέματος

α) Συγγενείς τονικότητες ή περιοχές

β) Φούγκες σε μείζονα

γ) Φούγκες σε ελάσσονα

δ) Είσοδοι με τονικές εκτροπές

ε) Επέκταση σε μη συνγενείς περιοχές

III. Ειδικές κατασκευαστικές εκδοχές

α) Κύρια ιδέα ή μεθοδική δομή

β) Επιρροές από υφή ή ιδίωμα άλλων ειδών

γ) Συνδυασμός με άλλα μορφικά σχήματα

δ) Το χρωματικό στυλ

9. Μετατρεπόμενη αντίστιξη

I. Οριζόντια μετατόπιση

II. Αναστροφή

α) Διπλή αντίστιξη στην 8η, στη 10η και στη 12η

β) Διπλή αντίστιξη με μελωδική αναστροφή

γ) Παράγωγα

δ) Επανερμηνεία

ε) Τριπλή και τετραπλή αντίστιξη

10. Γέφυρες - Επεισόδια

I. Γέφυρες και πτώσεις

α) Γέφυρα

β) Πτώση

γ) Γέφυρα συν πτώσιι

II. Επεισόδια: Γενικά

α) Αριθμός επεισοδίων

β) Αριθμός μέτρων

γ) Αριθμός φωνών

Φυσιογνωμία - παράμετροι (αρμονία, υλικό, αντίστιξη και υφή

ε) Ενδεικτική εξέταση των επεισοδίων μιάς φούγκας

III. Επεισόδια: Παραλλαγές και συνδυασμοί υλικών

α) Η λογική της μοτιβικής παραλλαγής

β) Χρήση μοτίβων και στοιχείων στα επεισόδια

γ) Συνδυασμοί μοτίβων και στοιχείων

IV. Επεισόδια: Υφή και αντίστιξη

α) Ελεύθεριι αντίστιξη

β) Δύο φωνές σε διάλογο, μίμηση ή διπλή αντίστιξη

γ) Τρεις φωνές σε μίμηση ή τριπλή αντίστιξη

δ) Τέσσερις φωνές σε μίμηση

ε) Μεταφερμένη επανάληψη επεισοδίου

V. Επεισόδια: Αλυσίδες

Πίνακας βασικών τύπων

Τύπος 1 ("κύκλος των πεμπτών)

Τύπος 2 (παραλλαγή κύκλου πεμπτών)

Τύπος 3

Τύπος 4 (αντίστροφος κύκλος πεμπτών)

Τύπος 5

Τύποι 6 και 7

Ειδικές τεχνικές

Συμπληρωματικές παρατηρήσεις για τις αλυσίδες

11. Μεταμορφώσεις του θέματος

I. Αναστροφή

II. Μεγέθυνση και σμίκρυνση

12. Στρέτο

I. Γενικά

II. Τεχνικά χαρακτηριστικά

III. Δομικά χαρακτηριστικά

IV. Ανάλυση περιπτώσεων

13. Κατάληξη

I. Γενικά

II. Ως προς to θέμα

III. Ως προς την αρμονία

IV. Ως προς την υφή

14. Φούγκα με περισσότερα από ένα θέματα

I. Εμφάνιση νέου θέματος

α) Εμφάνιση νέου θέματος σε συνδυασμό με το προηγούμενο

β) Εμφάνιση νέου θέματος αυτόνομα και συνδυασμός αργότερα

γ) Ειδικά για την τριπλή φούγκα

II. Δύο θέματα εξ αρχής

III. Οι φούγκες με περισσότερα από ένα θέματα στην Τέχνη της Φούγκας

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Ανθολογία κομμαπών
Η τεχνική ιης απαντήσεως στα τροπικά κομμάτια
Η “σχολική φούγκα”

Ο Bach και ο ισοσυγκερασμός
Ασκήσεις φούγκας του Handel

Συλλογή θεμάτων

Αντί επιλόγου

Βιβλιογραφία

Ευρετήριο έργων