Ο κομμουνισμός

O απολογισμός του κομμουνισμού ήταν εντέλει θετικός ή αρνητικός; Για τις χώρες που τον έζησαν, πολύ φοβούμαι ότι το τίμημα που καταβλήθηκε ήταν υπέρμετρα βαρύ. Πέρα από τις εκατόμβες των θυμάτων, για μένα σημασία έχει η προσβολή της αξιοπρέπειας εκατομμυρίων ανθρώπων: όσο κι αν ο κομμουνισμός αποτέλεσε για πολλούς από αυτούς τη μόνη διέξοδο από την κόλαση μιας ζωής γεμάτης κακουχίες και εκμετάλλευση, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι κλήθηκαν να θυσιάσουν επ' αόριστο την ελευθερία τους, δηλαδή το πολιτιμότερο αγαθό. Και τούτο, στο όνομα ενός νεφελώδους σκοπού ο οποίος, ακόμη κι αν θεωρούνταν ότι άξιζε τη θυσία, αποδείχτηκε ιστορικά ότι θα μπορούσε να επιτευχθεί με πολύ μικρότερο κόστος.

Απεναντίας, στις χώρες που δεν τον έζησαν, ο απολογισμός του κομμουνισμού ήταν θετικότερος. Ως αντίπαλο δέος ήδη από τα χρόνια του μεσοπολέμου σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, με τεράστια συμβολή στη συντριβή του ναζισμού και του φασισμού, ο κομμουνισμός, στο πεδίο της εσωτερικής πολιτικής, λειτούργησε πρωτίστως σαν φόβητρο. Μέτρο σύγκρισης για τους εργαζόμενους των βιομηχανικών χωρών, οι επιδόσεις του επιτάχυναν και σε αρκετές περιπτώσεις προκάλεσαν στη Δύση μεταρρυθμίσεις που, χωρίς αυτόν, είναι αμφίβολο αν θα είχαν επιχειρηθεί. Υπαινίσσομαι πρωτίστως την οικοδόμηση του κράτους πρόνοιας στην Ευρώπη που, μαζί με την ιδεολογία του New Deal στην Αμερική, θεωρούνται από πολλούς ως «απαντήσεις» στην πρόκληση του κομμουνισμού.

Αν σκεφτεί κανείς ότι το δημοκρατικό κράτος πρόνοιας είναι το τελειότερο πολιτειακό μόρφωμα που ο άνθρωπος έκτισε ώς σήμερα για την εν ειρήνη διαβίωσή του με ισότητα και ελευθερία, η ως άνω συμβολή -έστω κι αν δεν ήταν πάντοτε ηθελημένη- δεν θα πρέπει να παραβλέπεται.

(Από την εισαγωγή του Νίκου Αλιβιζάτου)






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η αναζήτηση μιας κοινωνίας στερεωμένης στις αξίες της ισότητας, της ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης δεν είναι απλώς ένα στοιχείο που περικλείεται στους χώρους των πολιτιστικών και ιδεολογικών αναζητήσεων, αλλά μια ανάγκη που έχει βαθιές ρίζες στο δένδρο της ανθρώπινης ελπίδας.


Στον 20ό αιώνα εκπρόσωπος και φύλακας αυτού του δένδρου εμφανίζεται ο κομμουνισμός. Το Νοέμβριο συμπληρώθηκαν 15 χρόνια από την «ξαφνική» κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού και 13 από την κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού, αλλά το ενδιαφέρον για το χαρακτήρα αυτών των χωρών, για την πορεία διαμόρφωσης των κύριων χαρακτηριστικών τους και για τα αίτια της κατάρρευσης αυτών των κοινωνιών, που παρουσιάζονταν ως το πρότυπο της ανθρώπινης ισότητας και ελευθερίας, δεν λέει να κοπάσει. Ο λόγος που η πορεία και η κατάρρευση του κομμουνισμού δεν σταματά να βρίσκεται στο επίκεντρο επιστημονικών, πολιτικών και ιδεολογικών προβληματισμών εντοπίζεται ακριβώς στο γεγονός πως καμία κοινωνική κατάσταση δεν μπορεί να είναι αιώνια και πολύ περισσότερο τέλεια, ούτε όμως η ανθρώπινη δίψα για μια κοινωνία ισότητας και ελευθερίας μπορεί ποτέ να καταλαγιάσει.

Ο Αλεξάντρ Αντλέρ, γνωστός Γάλλος δημοσιογράφος και αρθρογράφος, κυρίως στη «Le Figaro», φροντίζει να αποδείξει πως αυτή η κατάρρευση δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε ξαφνική, αλλά απόρροια μιας πορείας με προκαθορισμένο τέλος. Η διαδρομή που ακολουθεί για να καταδείξει αυτήν την πορεία έχει δύο μεθοδολογικές στάσεις. Η πρώτη στάση συνδέεται με τις αιτίες μετατροπής του μαρξισμού σε λενινισμό και η δεύτερη με την αποδοχή της ύπαρξης ενός πολλαπλού μοντέλου κομμουνισμών.

Η πρώτη αιτία της απορρόφησης του μαρξισμού από το λενινισμό ήταν η αδυναμία προσαρμογής της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στις αλλαγές που επήλθαν μετά την κατάρρευση των ελπίδων που γέννησε η μπελ επόκ, και κυρίως η αποκοπή του ομφάλιου λώρου που συνέδεε τα σοσιαλιστικά οράματα με το φιλελευθερισμό. Η δεύτερη αιτία είναι η ανάπτυξη εκείνων των ιστορικών συνθηκών που οδήγησαν στην ανάπτυξη των σοσιαλιστικών ιδεών στη Ρωσία. Αυτές οι ιδέες διαμορφώνονται όχι ως μια θεωρία της οργάνωσης της εργατικής τάξης, αλλά ως μια θεωρία της επανάστασης. Η τρίτη αιτία της μετατροπής του μαρξισμού σε λενινισμό έγκειται στην ταλάντευση της σοσιαλδημοκρατίας ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς, στη λατρεία της επανάστασης και στο σεβασμό της δημοκρατίας, ταλάντευση που οδήγησε το σοσιαλιστικό κίνημα να αποκτήσει ένα «αδημοκρατικό», όχι όμως και αντιδημοκρατικό, χαρακτήρα. Η τέταρτη αιτία είναι ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ο οποίος κληροδότησε στο σοσιαλιστικό κίνημα την περιφρόνηση προς τις ατομικές ζωές και ένα συγκεντρωτικό μοντέλο οργάνωσης της πολιτικής και οικονομικής ζωής. Η δεύτερη μεθοδολογική στάση αφορά την αποδοχή από το συγγραφέα τριών μοντέλων κομμουνισμού, του σοβιετικό-ανατολικοευρωπαϊκού, του ασιατικο-κινέζικου, συμπεριλαμβανομένου και του Τρίτου Κόσμου, και του δυτικού με την αγγλοσαξονική και τη μεσογειακή συνιστώσα του.



3 μέτωπα αποτυχιών



Στη βάση αυτού του πολυπολικού κομμουνισμού παρακολουθεί αρχικά την πορεία του σοβιετικού μοντέλου. Η επιτυχία της Ρωσικής Επανάστασης και του σοβιετικού κομμουνισμού εξαρτιόταν από τη δυνατότητα εξασφάλισης ενός ιστορικού συμβιβασμού μεταξύ εργατικής και αγροτικής τάξης, από την επιτυχία της επανάστασης στη Δυτική Ευρώπη και από την ικανότητά της να συμπαρασύρει στην επανάσταση και τον περιφερειακό κόσμο. Η αποτυχία ήρθε και στα τρία μέτωπα και όχι μόνο αυτό, αλλά το λενινιστικό μοντέλο στη σταλινική εκδοχή του οδήγησε σε έναν γενικευμένο κρατικό πατερναλισμό, εκφραστή των συμφερόντων της κρατικής εργατικής τάξης, στη συντριβή της αγροτικής τάξης του αρχικού συμμάχου την εποχή της ΝΕΠ και τέλος, στη σταλινική τραγωδία των στρατοπέδων εξόντωσης αρχικά των ηγετών της επανάστασης και των απλών σοβιετικών πολιτών, κυρίως των μειονοτήτων, στη συνέχεια. Η περίφημη σοβιετική εκβιομηχάνιση, τυπικό δείγμα ενός αυταρχικού εκσυγχρονισμού, στηρίχτηκε, από τη μια, σε μια προμηθεϊκή προσπάθεια στις πόλεις και στην ερήμωση της υπαίθρου, από την άλλη.

Η αδύναμη αποσταλινοποίηση που δεν συνδυάστηκε με δημοκρατικές αλλαγές δεν μπορούσε να αποτρέψει την αυτοκαταστροφική πορεία του σοβιετικού κομμουνισμού. Ο συγγραφέας παρακολουθεί μεθοδικά την πορεία του κομμουνισμού εκεί όπου επικράτησε, αλλά και στο δυτικό κόσμο, κυρίως στην ιταλική και γαλλική εκδοχή του. Καταλήγει δε στο συμπέρασμα πως τα θεμέλια του σοβιετικο-ανατολικού κομμουνισμού δεν ήσαν σε θέση να αντέξουν την πίεση για εκδημοκρατισμό. Κατέρρευσαν παρασύροντας όλο το οικοδόμημα.

Παρέσυραν όμως και τις ελπίδες για έναν πιο δίκαιο και ισότιμο κόσμο; Πιστεύουμε πως αν και αυτές οι ελπίδες σήμερα δεν είναι προφανείς, υπάρχουν και αναπτύσσονται στο εσωτερικό των κοινωνιών. Αν όμως μπορεί κανείς να αντλήσει ένα δίδαγμα από την αποτυχία του κομμουνισμού, δεν είναι η αδυναμία ύπαρξης ενός καλύτερου κόσμου, αλλά πως ένας καλύτερος κόσμος δεν μπορεί να υπάρξει όταν στηρίζεται στον αυταρχισμό και την κατάργηση τής, χωρίς προσδιορισμούς, αλλά με κοινωνικό περιεχόμενο, δημοκρατίας.

Η θεωρία της πολλαπλότητας των κομμουνισμών δεν είναι πρωτότυπη και εμπεριέχει πολύ δυνατά σημεία τα οποία δύσκολα μπορεί κανείς να αμφισβητήσει. Τη θεωρία αυτή αποδέχεται στον πρόλογό του ο Ν. Αλιβιζάτος προεκτείνοντάς τη μέχρι το σημείο να θεωρεί τον κομμουνισμό εκείνο το φόβητρο που έκανε δυνατή την οικοδόμηση του κράτους-πρόνοιας στη Δυτική Ευρώπη. Κατά τη γνώμη μας, το χαρακτηριστικό του υπαρκτού κομμουνισμού δεν ήταν απλώς η χρήση βίας ή η κατάλυση της δημοκρατίας, αλλά η διεκδίκηση των μπολσεβίκων, ανεξαρτήτως τάσης, να αναγνωρισθούν ως οι φορείς της μίας και αποκλειστικής αλήθειας που ενυπάρχει στη μία και μοναδική μορφή φιλοσοφίας, στη μία και μοναδική μορφή ιδιοκτησίας ή σ' αυτό που ο Λένιν από το 1918 ονόμαζε «ενιαία θέληση». Οσοι απέρριπταν τη μονιστική θεώρηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, τη μοναδική μορφή ιδιοκτησίας και το μονοκομματισμό, όπως οι Ιταλοί κομμουνιστές -αλλά και ο πυρήνας του ελληνικού ευρωκομμουνισμού-, ποτέ στην ουσία δεν βολεύτηκαν στο στενό σεντούκι του κομμουνισμού. Το μεγαλείο του ιταλικού κομμουνισμού έγκειται στο γεγονός πως ποτέ δεν αποδέχτηκε τη μήτρα που τον γέννησε, πως ποτέ δηλαδή δεν ήταν στην ουσία μοντέλο κομμουνισμού. Οι υπόλοιπες παραλλαγές κομμουνισμού δεν είναι παρά μεταλλάξεις του σοβιετικού μοντέλου. Από την άλλη, αν το κράτος-πρόνοιας ήταν αποτέλεσμα του κομμουνιστικού φόβητρου και όχι σύνθετο δημιούργημα της ταξικής πάλης, σήμερα κανείς δεν θα ασχολούνταν με αυτό, γιατί απλούστατα θα είχε αποτύχει εν τη γενέσει του.

Ο συγγραφέας θα μπορούσε επίσης να τραβήξει τα όρια της κριτικής του στην ίδια τη μαρξιστική πολιτική θεωρία. Ενώ κατά τον Μαρξ ο καπιταλισμός παράγεται κοινωνικά και μετά διαμορφώνεται η εξουσία της κυρίαρχης αστικής τάξης, στη θεωρία του για το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό ανατρέπει αυτή τη σειρά και θεωρεί πως η κατάληψη της εξουσίας είναι ο κρίσιμος παράγοντας «για την ανάρρηση του προλεταριάτου στη θέση της κυρίαρχης τάξης». Αυτή η ηγεμονική θέση της εξουσίας στο μαρξικό λόγο σηματοδοτεί τα όρια του χειραφετητικού του περιεχομένου, ενώ ταυτόχρονα ανοίγει το δρόμο στη λενινιστικο-σταλινική εκδοχή του. Ο μαρξισμός βεβαίως δεν είναι τόσο μια πολιτική θεωρία, αλλά μια επιστήμη και μια μέθοδος για την ανάλυση των καπιταλιστικών σχέσεων και σε αυτό το θέμα η αξία του παραμένει ιδιαίτερα πολύτιμη. Είναι κρίμα το δάχτυλο του πολιτικού μαρξισμού να μας κρύβει την πανσέληνο της θεωρητικής του πανδαισίας.

Βέβαια δεν πρέπει να παραβλέψουμε πως ένα από τα μεγαλύτερα θύματα του σταλινικού εκχυδαϊσμού υπήρξε η ίδια μαρξική θεωρία μέσα από τα εκλαϊκευτικά εγχειρίδια του σοβιετικού μαρξισμού. Για να ελαφρύνουμε λίγο την ατμόσφαιρα θα διηγηθούμε ένα πραγματικό περιστατικό από τη φοιτητική ζωή της γειτονικής Βουλγαρίας. Σε εξετάσεις για το λεγόμενο «διαλεκτικό υλισμό» ερωτάται ο Κενιάτης φοιτητής ποιο είναι το βασικό ερώτημα της φιλοσοφίας. Ο ίδιος απορεί για το παράλογο της ερώτησης και ερωτά ποια είναι τα δεδομένα της ερώτησης. Ο καθηγητής τού διευκρινίζει πως τα δεδομένα είναι δύο, το πνεύμα και η ύλη, και αυτός καλείται να απαντήσει ποιο από τα δύο είναι το πρωτεύον, - «το σεξ, κύριε προφέσορα», είναι η αποστομωτική απάντηση του Αφρικανού φοιτητή στον έκπληκτο νεαρό υφηγητή.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/12/2004