Ο χάλκινος οφθαλμός

Στα χρόνια του βασιλέα Θεοφίλου (829-842) η έριδα της Εικονομαχίας συνεχίζει να διχάζει τη βυζαντινή κοινωνία. Οι συνεχείς επιδρομές των Αράβων στη Μικρά Ασία έχουν αποσταθεροποιήσει το κράτος. Στα Βαλκάνια επικρατεί μια εύθραυστη ηρεμία για όσο καιρό διαρκεί η συνθήκη ειρήνης με τον ηγεμόνα των Βουλγάρων.
Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος του 833: Με εντολή του βασιλέα, ο πρωτοσπαθάριος Λέων συνοδεύει στη Θεσσαλονίκη τον στρατηγό που πρόκειται να αναλάβει διοικητής της ευρύτερης περιφέρειας, αλλά ο πραγματικός σκοπός της επίσκεψής του είναι να ενημερωθεί από κοντά για τις δραστηριότητες του εικονόφιλου αρχιεπισκόπου της πόλης. Άθελά του ο Λέων γίνεται μάρτυρας μιας δυσάρεστης σκηνής ανάμεσα στον προσωρινό τοποτηρητή της πόλης και τη σύζυγό του. Το επόμενο πρωί ο τοποτηρητής βρίσκεται δολοφονημένος και ο Λέων αναλαμβάνει τη διαλεύκανση μιας φαινομενικά απλής υπόθεσης. Χωρίς να τα γνωρίζει, θα συναντήσει στο πρόσωπο της μοναχής και ποιήτριας Κασσίας μια ευφυέστατη, ίσως και επικίνδυνη, αντίπαλο. Και τότε θα ανακαλυφθεί το δεύτερο πτώμα.
Μετά την πρώτη του περιπέτεια στα βάθη της Μικράς Ασίας, ο πρωτοσπαθάριος Λέων πίστευε ότι θα συνέχιζε την ήσυχη ζωή του στη βασιλεύουσα. Όμως η ξαφνική αποστολή στη Θεσσαλονίκη θα τον αναγκάσει να αναθεωρήσει τις απόψεις του για τη δικαιοσύνη και θα τον φέρει αντιμέτωπο με μια οδυνηρή ερωτική ιστορία από το μακρινό παρελθόν του.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα τελευταία χρόνια, αρκετά συχνά, το αστυνομικό μυθιστόρημα μετακομίζει από τους σκοτεινούς δρόμους των αστικών μητροπόλεων στους τόπους και τους χώρους του ιστορικού παρελθόντος.Ο κλασικός ήρωας της αστυνομικής αφήγησης, ο ερευνητής ντετέκτιβ και το προς επίλυση αίνιγμα μεταφέρονται σε όλες σχεδόν τις ιστορικές εποχές και περιοχές. Οι δομές και τα μοτίβα του είδους συνδυάζονται έτσι με τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά του ιστορικού μυθιστορήματος και συχνά και του αφηγήματος ιδεών. Μαζί δε με τις περιπέτειες του κεντρικού ήρωα αναπλάθονται η ιστορία και η μικροϊστορία των νοοτροπιών, των τρόπων ζωής, των θεσμών και των ιδεών της χρονικής περιόδου της κάθε μυθοπλασίας. Οι συγγραφείς του νέου αυτού λογοτεχνικού είδους πολλές φορές είναι πανεπιστημιακοί και ιστορικοί και συνήθως τα μυθιστορήματά τους, πέρα από την όποια λογοτεχνική τους αξία, είναι οχήματα μεταφοράς σ' ένα πλατύτερο κοινό των επιστημονικών αντικειμένων και των προβληματισμών τους.



Σκοτεινό παρελθόν



Το αρχετυπικό μυθιστόρημα του είδους είναι βέβαια το «Ονομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Εκο, το οποίο κινείται, αφηγηματικά και νοηματικά, σε πάμπολλα επίπεδα. Λίγο πριν όμως, το 1977, η Βρετανίδα Ελις Πίτερς είχε ξεκινήσει τα χρονικά του μοναχού Κάντφελ, μια σειρά ιστοριών μυστηρίου που διαδραματίζονται στην Αγγλία του 12ου αιώνα, ενώ δημιουργήθηκαν και από άλλους συγγραφείς ανάλογοι ήρωες, όπως από τον Ολλανδό Ρόμπερτ Βαν Γκούλικ ο Δικαστής Τι, με χώρο δράσης τη μεσαιωνική Κίνα. Ως μυθοπλαστικοί τόποι δε, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, έχουν αναδειχθεί η αρχαία Αθήνα (από τη γνωστή ιστορικό Κλοντ Μοσέ στο μυθιστόρημα «Εγκλημα στην αρχαία αγορά»), η Μακεδονία του Φιλίππου (στο «Εγκλημα στη Μακεδονία», μιας Βρετανίδας συγγραφέα με το ψευδώνυμο Αννα Αποστόλου), η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (στη σειρά της Ιταλίδας Daniela Comastri Montanari), το Βυζάντιο του 6ου και του 13ου αιώνα (στο «Εγκλημα στο Βυζάντιο», των Mary Reed και Eric Mayer και στο «Ο σφετεριστής του Βυζαντινού θρόνου» του Αλαν Γκόρντον, αντίστοιχα). Το Βυζάντιο όμως, και μάλιστα η κρίσιμη περίοδος του 9ου αιώνα και της εικονομαχίας, είναι ο τόπος και ο χρόνος εκτύλιξης των μυθιστορημάτων και του εγχώριου συγγραφέα Παναγιώτη Αγαπητού. Ο καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου Παναγιώτης Αγαπητός εισήλθε στο λογοτεχνικό προσκήνιο το 2003, με το «Εβένινο λαούτο», μια βυζαντινή ιστορία μυστηρίου, όπως ήταν και ο επεξηγηματικός υπότιτλός του. Το αστυνομικό και ιστορικό αυτό πρώτο του μυθιστόρημα, η υπόθεση του οποίου διαδραματιζόταν το 832 στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, εντυπωσίασε με την αφηγηματική του αρτιότητα, τη θεματική του και τη συνολική ανασύνθεση της εποχής. Κεντρικός του ήρωας ήταν ο πρωτοσπαθάριος Λέων, ένας ανώτατος κρατικός αξιωματούχος, με δικαστική δικαιοδοσία και άμεση πρόσβαση στον τότε αυτοκράτορα Θεόφιλο.

Με το πρόσφατο δεύτερο μυθιστόρημα του, που φέρει τον τίτλο «Ο χάλκινος οφθαλμός», ο Αγαπητός δημιουργεί πλέον, με τους ιδιαίτερους τρόπους και την οπτική του, τη δική του μυθοπλαστική σειρά και τον αντίστοιχο ήρωα. Ο πρωτοσπαθάριος Λέων, λίγους μήνες μετά τις περιπέτειές του στην Καππαδοκία, μεταβαίνει στη Θεσσαλονίκη συνοδεύοντας το νέο στρατηγό της. Ο πραγματικός σκοπός του ταξιδιού του βέβαια είναι η διερεύνηση των προθέσεων του εικονόφιλου αρχιεπίσκοπου της πόλης. Λίγο μετά την άφιξή του, όμως, βρίσκεται φρικτά δολοφονημένος ο τοπικός αξιωματούχος, που ήταν ο προσωρινός τοποτηρητής της πόλης μέχρι τον ερχομό του νέου στρατηγού. Ο Λέων αναλαμβάνει αναγκαστικά τη διαλεύκανση της υπόθεσης και ακούει με έκπληξη τη γυναίκα του τοποτηρητή να ομολογεί ότι η ίδια διέπραξε το φόνο. Οταν όμως δολοφονείται και ο μεγαλοκτηματίας και μοναχός ήδη πατέρας της, τα πράγματα περιπλέκονται. Ο Λέων μαζί με τους συνεργάτες του, ένα ζευγάρι δύο νέων, τον Πετρωνά και τη Σοφία, αρχίζουν να ανασκαλεύουν τον κοινωνικό περίγυρο των δολοφονημένων και τον κόσμο της αγοράς της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα επισκέπτεται διερευνητικά τον αρχιεπίσκοπο, όπου και συναντά τη γνωστή ποιήτρια μοναχή Κασσία, η οποία είναι φανατική εικονόφιλη και δογματική, αλλά και ο νεανικός, ανεξίτηλος έρωτάς του. Στην πορεία των ερευνών γνωρίζει ακόμα έναν πλούσιο γαιοκτήμονα και το φιλόδοξο γαμπρό του, καθώς και διάφορους μοναχούς και αξιωματούχους της Εκκλησίας. Χρησιμοποιώντας κλασικές μεθόδους, όπως την εξέταση των υπόπτων και τη λογική επεξεργασία των στοιχείων, αλλά και δικούς του τρόπους, όπως τη μεταμφίεση και την ανώνυμη περιπλάνηση στους δρόμους και τη συλλογή πληροφοριών, ύστερα από περιπέτειες και κινδύνους, και με την πολύτιμη βοήθεια ενός τρελού και «σαλού» της πόλης, βρίσκει, τελικά, τη λύση στο αίνιγμα των φόνων, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα και πολλές παρανομίες στο εσωτερικό της αρχιεπισκοπής. Το κίνητρο δε των εγκληματικών συμπεριφορών, το οποίο δεν είναι άλλο από την άκρατη οικονομική πλεονεξία, αποτυπώνεται και προβάλλει με ευκρίνεια.



Διάχυτο μυστήριο



Ο Αγαπητός οικοδομεί με επιτυχία τη μυθοπλασία του και επιβεβαιώνει τη γνώση και την κατάλληλη χρήση των κανόνων, των μηχανισμών και των αφηγηματικών δομών του αστυνομικού\ιστορικού μυθιστορήματος. Οι αινιγματικές καταστάσεις περιγράφονται πειστικά, το μυστήριο είναι διάχυτο, η πλοκή ξετυλίγεται περίτεχνα, με πολλές ανατροπές. Οι χαρακτήρες των πολλών προσώπων της αφήγησης είναι καλοσχηματισμένοι και αποδίδουν τις ιδιαίτερες ιδιότητές τους και τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία. Ξεχωρίζει ο πρωτοσπαθάριος Λέων, ο οποίος είναι βέβαια ο υπερθετικός ήρωας του λογοτεχνικού αυτού είδους, αλλά έχει και πολλά πρωτότυπα χαρακτηριστικά. Νομομαθής, γνώστης της λογοτεχνίας της εποχής του και αναγνώστης ερωτικών μυθιστορημάτων, λάτρης της μουσικής άσκησης μ' ένα λαούτο, δρα και κινείται με πίστη στις αρχές του δικαίου. Και όμως, στη μυθοπλαστική ανέλιξη διχάζεται ηθικά και προβληματίζεται, γιατί, παρασυρμένος από την οργή και την ένταση, παραβαίνει τις αρχές του και χωρίς δικαστική κρίση τιμωρεί τον ένοχο. Στην αφήγηση αναφέρονται ή ενσωματώνονται αρμονικά και υπαρκτά ιστορικά πρόσωπα, με κυριότερο ανάμεσά τους και με σημαντικό ρόλο τη μοναχή Κασσιανή, με την οποία μάλιστα ο Λέων ξεδιαλύνει κάποιες παρεξηγήσεις του νεανικού ερωτικού τους παρελθόντος. Η όλη εξιστόρηση εκτυλίσσεται σε ένα ορισμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, το οποίο ο Αγαπητός αναπλάθει εκπληκτικά. Περιγράφει τις σχέσεις εξουσίας και την κοινωνική διάρθρωση, τη διοικητική και τη στρατιωτική οργάνωση και τα αντίστοιχα ποικίλα αξιώματα, τη δεσπόζουσα θέση της Εκκλησίας και του θρησκευτικού στοιχείου, τις συμπεριφορές και τις νοοτροπίες των ανώτερων και των κατώτερων τάξεων, τον τρόπο ζωής, τα φαγητά και τα χρηστικά αντικείμενα και σκεύη ακόμα. Αναδεικνύει επιπλέον τη μεγάλη ιδεολογική διαμάχη της εικονομαχίας, καθώς και τις τότε δικαιικές αντιλήψεις και την ποινική μεταχείριση των διαφόρων παραβατών. Με αφορμή την παρουσία της Κασσιανής στη μυθοπλασία, εκθέτει και σχολιάζει τον αγώνα και την αγωνία της ποιητικής δημιουργίας, ενώ είναι διάσπαρτες στο κείμενο αναφορές και παραπομπές σε πολλά είδη της βυζαντινής γραμματείας και αναγνώσματα της εποχής. Δίνει δε μια εικόνα των τοπίων, του κόσμου και της πόλης της Θεσσαλονίκης εκείνης της περιόδου. Συνοδεύει, ακόμα, τη διήγησή του μ' ένα ιστορικό και γραμματολογικό επιλογικό σημείωμα και μ' ένα γλωσσάρι με τις λέξεις και τα ονόματα της εποχής. Ο Αγαπητός παρουσιάζει για δεύτερη φορά ένα εντυπωσιακό για τα εγχώρια δεδομένα αστυνομικό\ ιστορικό μυθιστόρημα, με σφιχτοδεμένη και πολυεπίπεδη αφήγηση και άκρως ενδιαφέρουσα και ευρηματική θεματική.



ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΚΩΤΙΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/09/2006