Το εβένινο λαούτο

«Τρεις ημίγυμνοι άντρες ήταν παλουκωμένοι πάνω σε μυτερούς πασσάλους που στηρίζονταν στις φαρδιές σανίδες μιας ξύλινης εξέδρας. Τα τεντωμένα χέρια τους είχαν δεθεί σε οριζόντιες δοκούς που σχημάτιζαν έναν σταυρό με κάθε πάσσαλο, τα κουρεμένα κεφάλια τους είχαν τραβηχτεί προς τα πίσω με ένα σκοινί. Στο άρρωστο φως του ήλιου τα διαστρεβλωμένα μέλη και τα παραμορφωμένα τους πρόσωπα ήταν ακίνητα...»

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο διήγημα «Βυζαντινός όρθρος» ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου αποτυπώνει το ζοφερό κλίμα που επικρατούσε στο παλάτι τα Χριστούγεννα του 820, όταν ο μετριοπαθής εικονομάχος αυτοκράτορας Λέων ο Αρμένιος δολοφονήθηκε μέσα στην εκκλησία, ενώ έψαλλε τον όρθρο, από τον Μιχαήλ Τραυλό, ιδρυτή της εξ Αμορίου ή και φρυγικής δυναστείας. Εκ πρώτης όψεως, η ιδανική ατμόσφαιρα για μια βυζαντινή ιστορία μυστηρίου. Ωστόσο ο Π. Αγαπητός, αν και ελκύεται από την ίδια περίπου χρονική περίοδο, πλέκει την ιστορία του εκτός ανακτόρων και μακράν της Κωνσταντινούπολης. Με πρότυπο τις μεσαιωνικές ιστορίες μυστηρίου του P. βαν Γκούλικ, της Ελις Πίτερς ή και του Π. Τρεμάιν, οι οποίοι γνωρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες μεγάλη εκδοτική επιτυχία, ζητεί και αυτός να παντρέψει το ιστορικό μυθιστόρημα με το αστυνομικό.



Φόνοι κορασίδων



Κατά τους «σκοτεινούς αιώνες» η ιουστινιάνεια νομοθεσία εκλαϊκεύεται και όσον αφορά το ποινικό δίκαιο τροποποιείται προς το φιλανθρωπότερον, όπως διαβάζουμε στην πρόσφατη μελέτη για «τα ερωτικά εγκλήματα και τις τιμωρίες τους» στο Βυζάντιο του Γ. Δ. Καούρα (Περίπλους). Σύμφωνα με τον Π. Αγαπητό, «στους μεσαίους αιώνες» το κράτος στηρίζεται σε καλά οργανωμένες και πολυπληθείς διοικητικές υπηρεσίες και οι δικαστικοί θεσμοί λειτουργούν αποτελεσματικά, οπότε η εξιχνίαση των πάσης φύσεως εγκλημάτων θεωρείται πολιτική πράξη, ενδεικτική και του ήθους του δικαστή. Αντί λοιπόν για φόνους αυτοκρατόρων και μηχανορραφίες διαδοχής, φόνοι κορασίδων και δολοπλοκίες αξιωματούχων στις ανατολικές εσχατιές της αυτοκρατορίας, την Καισάρεια της Καππαδοκίας.

H ιστορία εκτυλίσσεται τον τέταρτο χρόνο της βασιλείας του νεαρού Θεόφιλου, γιου του Μιχαήλ Τραυλού και ήδη παντρεμένου με τη Μικρασιάτισσα Θεοδώρα, αφού έχει απορριφθεί η ετοιμόλογος Κασσιανή (περισσότερα περί της «ολβίας Θεοδώρας» στα Πορτραίτα Βυζαντινών του K. Ντιλ, που μεταφράστηκε εφέτος, σχεδόν έναν αιώνα μετά τη συγγραφή του). Πιστεύουμε ότι ένας επιπλέον λόγος που ο Π. Αγαπητός προτίμησε την εποχή του «αδέκαστου» Θεόφιλου είναι γιατί επί της 13χρονης βασιλείας του ο ανταγωνισμός Βυζαντίου και Αράβων φθάνει στο απόγειό του. Οχι μόνο η αυτοκρατορία απειλείται σε ένα ευρύτατο μέτωπο, από την Αρμενία και τον Ταύρο ως τη Σικελία και την Κορσική, αλλά η σύγκρουση παίρνει και ιδεολογική διάσταση, καθώς χαλίφης της Βαγδάτης είναι ο εξαιρετικά μορφωμένος Αλ-Μαμούν. Το 831 ο Θεόφιλος στέλνει τον διδάσκαλο και σύμβουλό του Ιωάννη Γραμματικό να διαπραγματευθεί την ειρήνη, δύο χρόνια αργότερα θα πεθάνει ο χαλίφης, αφήνοντας διάδοχό του τον αδελφό του Αλ-Μοτασέμ ή και Μουτασίμ, ο οποίος έμελλε να κάνει πολύ δύσκολη τη ζωή των Βυζαντινών.



Πρεσβεία στον χαλίφη



Σε μια σχισμή του ιστορικού χρόνου παρεμβάλλει ο Π. Αγαπητός την ιστορία του, με ήρωες πρόσωπα φανταστικά αλλά και ιστορικά. Αν και για τον μη ειδικό η διαχωριστική γραμμή μεταξύ πραγματικότητας και μυθοπλασίας παραμένει δυσδιάκριτη. Μάιο του 832 ο Θεόφιλος υποτίθεται ότι στέλνει στον χαλίφη μια δεύτερη πρεσβεία. Επικεφαλής ένας γιος δικαστή και έπαρχου, ονόματι Λέων, σοφός, όπως αποδεικνύεται, αν και όχι πένης ως ο συνονόματός του που εμπλέκεται σε κάποιες πραγματικές ιστορίες εκείνων των χρόνων. Παραδόξως, φίλος και βοηθός του ο πρίγκιπας Μουτασίμ. Δεν γνωρίζουμε αν θα ακολουθήσει άλυσος βυζαντινών ιστοριών μυστηρίου ούτε αν ο πρωτοσπαθάριος Λέων αποβεί τόσο δημοφιλής όσο ο δικαστής Τι του Βαν Γκούλικ, πάντως διαθέτει όλα τα προσόντα. Πιστός σε έναν άτυχο έρωτα, παίζει λαούτο, τραγουδάει όμορφα και δείχνει κατανόηση στα ανθρώπινα πάθη, πιθανώς επηρεασμένος από το προσφιλές του ανάγνωσμα, τη Χαρίκλεια του Ηλιόδωρου. Βρισκόμαστε ακόμη στα χρόνια που για τον δικαστή δεν είναι απαραίτητη η νομική παιδεία. Αρκεί η ευστροφία, ενώ τη σχετική εξουσία τη δίνει ο αυτοκράτορας ή, στην περίπτωση του μυθιστορήματος, ο στρατηγός Νικηφόρος Ανθραξ, υπεύθυνος για την περιοχή της Καισάρειας.

Ως είθισται στο σχετικά καινούργιο είδος του αστυνομικο-ιστορικού μυθιστορήματος, παρατίθεται επιλογικό σημείωμα με το ιστορικό πλαίσιο και διάγραμμα της πόλης της Καισάρειας. Πέραν της αφηγηματικής άνεσης του συγγραφέα, το μυθιστόρημα γονιμοποιείται από τις ειδικές γνώσεις του ως βυζαντινολόγου. Δεν ζωντανεύει μόνο την καθημερινή ζωή στην παλαιά Καισάρεια αλλά στήνει την ίδια την πόλη, η μορφή της οποίας συνιστά ερευνητικό αντικείμενο. Μόλις ξαναχτισμένη η πόλη, την εποχή του Θεόφιλου, μετά την επιδρομή των Αράβων, θα καταστραφεί και πάλι ολοσχερώς και θα ξαναχτιστεί από τους Σελτζούκους Τούρκους στις αρχές του 11ου αιώνα. Από τον ναό με την κρύπτη του Μεγάλου Βασιλείου ή τη μονή του αγίου Μάμα, όπου τόσα μυθιστορηματικά συμβαίνουν, ούτε τα ερείπια δεν σώθηκαν, καθώς τα αρχιτεκτονικά μέλη χρησιμοποιήθηκαν για τη νέα πόλη, σύμφωνα και με τον A. E. Καραθανάση και το βιβλίο του περί Καππαδοκίας (Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη, 2001).



Για το ευρύ κοινό



Ο τόπος και ο χρόνος που εκτυλίσσεται η ιστορία, προπαντός οι σκηνές με έντονη δράση, απαιτούν ένα πολυπρόσωπο μυθιστόρημα, όπου οι ήρωες αναφέρονται με το όνομά τους συνοδευόμενο από τιμητικούς τίτλους και αξιώματα, τα οποία στο Βυζάντιο και αφθονούν και περιπλέκονται. Μάλιστα, ως φαίνεται, υπάρχουν και ορισμένα που αγνοούμε τη σημασία τους ή την ακριβή δικαιοδοσία τους. Αν και προβλέπεται στο βιβλίο γλωσσάρι, ο φιλομαθής αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει και τη σχετική μελέτη του K. E. Πλακογιαννάκη (Ιανός, 2001).

Καθ' όσον αστυνομικό το μυθιστόρημα, για την υπόθεση, κουβέντα. Μόνο ότι εκτυλίσσεται κατά τις ημέρες που η πρεσβεία, στον δρόμο για Βαγδάτη, σταθμεύει στην Καισάρεια. Και ακόμη, ότι εμπλέκονται αγριωποί στρατιωτικοί, σκοτεινοί καλόγεροι και ευγενικές δέσποινες. Οσο για τα παραπτώματα, βαριά· μοιχεία, προαγωγεία, πορνεία, σωματεμπορία και - το αποκορύφωμα - σαδιστικά εγκλήματα, λεπτομερώς καταγεγραμμένα. Τα γνωστά που διαπράττονται και στις ημέρες μας, αν και οι αποτρόπαιες ποινές, ως η αποκοπή μελών ή ο ανασκολοπισμός, έχουν προ πολλού καταργηθεί. Ολα στο μυθιστόρημα σε χορταστικές δόσεις, πλην ίσως των ιδεολογικών συζητήσεων. Ο Λέων και ο Μουτασίμ - η αφρόκρεμα δύο διαφορετικών πολιτιστικών παραδόσεων - κουβεντιάζουν μονάχα για τον έρωτα. Ούτε καν η διαμάχη γύρω από τις άγιες εικόνες δεν απασχολεί, παρά το πλήθος μοναχών και ιερέων που αναμειγνύεται. Ως φαίνεται, πρωταρχική μέριμνα του Π. Αγαπητού στάθηκε η συγγραφή ενός μυθιστορήματος για το ευρύ αναγνωστικό κοινό.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-09-2003