Η φωνή της μνήμης

Κριτική
Το ζήτημα των λογοτεχνικών ειδών (:συγκεκριμένα ιστορικά μορφώματα ή γενικότερες θεωρητικές κατηγορίες· κειμενικά ή και επικοινωνιακά κριτήρια για την περιγραφή και ερμηνεία τους) δεν έπαψε να αποτελεί κεντρικό ζητούμενο κάθε θεωρίας περί λογοτεχνίας και σταθερό άξονα αναφοράς για τις λογοτεχνικές σπουδές στον 20ό αιώνα.
    Η παρούσα μελέτη, που στηρίζεται στο μεθοδολογικό συνδυασμό θεωρίας και ιστορίας, κινείται σε δύο επίπεδα, το πρώτο από τα οποία συνδέεται με το αντιστικτικό ζεύγος των εννοιών καθαρότητα-μείξη, έτσι όπως αυτές συστηματοποιούνται στο Περί Ποιητικής του Αριστοτέλη και στο θεωρητικό έργο των Γερμανών Ρομαντικών αντίστοιχα· το δεύτερο επίπεδο αφορά στη διαλογική προοπτική των ειδών και στη διαμεσολαβητική λειτουργία της μνήμης σύμφωνα με τις απόψεις του Μ. Μ. Bakhtin.
    Οι τρεις αυτές έννοιες (: καθαρότητα - μείξη - διάλογος) "δοκιμάζονται" εδώ στην πράξη, στο πεδίο δηλαδή της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, με κεντρικά σημεία αναφοράς τις περί μυθιστορήματος απόψεις του Αδ. Κοραή (1804) και το έργο του Δ. Σολωμού με το μεικτό αλλά νόμιμο τρόπο του.



Σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου ο πολιτιστικός και ιδεολογικός πλουραλισμός, η πολυφωνία και η προσπάθεια για μια επί ίσοις όροις αποδοχή της ετερότητας φαίνονται σταδιακά να υποσκελίζουν τις συμμετρικά αντιστικτικές απόψεις περί καθαρότητας (ρατσιστικής, εθνικής, πολιτιστικής, ειδολογικής κ.ά.) και περί μοναδικότητας της αλήθειας, η ενασχόληση με το έργο του Μπαχτίν γίνεται όλο και πιο επίκαιρη. Αν και το έργο του μεγάλου ρώσου θεωρητικού δεν είναι καινούργιο ­στην πραγματικότητα έχει σημαδέψει τον χώρο των ανθρωπιστικών σπουδών εδώ και δύο δεκαετίες περίπου σε διεθνές επίπεδο­, ο διαλογικός και ενίοτε συγκρουσιακός μικρόκοσμος των μυθιστορηματικών του αναλύσεων μοιάζει να αποτελεί μια καίρια μεταφορά των δυτικών κοινωνιών στο τέλος του αιώνα μας, στις οποίες τα διάφορα ετερογενή στοιχεία τείνουν να συνυπάρξουν ισότιμα μέσα από πιθανόν α(ντα)γωνιστικές αλλά όχι υπαγωγικές σχέσεις.


Έχοντας επί μακρόν θητεύσει τόσο στο έργο του Μπαχτίν όσο και στον χώρο των λογοτεχνικών ειδών, στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο Η «φωνή» της μνήμης ο Δημήτρης Αγγελάτος επιχειρεί μια εμπεριστατωμένη επιτομή και ταυτόχρονα μια κριτική θεώρηση των κυριότερων απόψεων και θεωριών που διατυπώθηκαν στη διάρκεια του αιώνα μας για τα λογοτεχνικά είδη. Οι εκάστοτε θεωρίες που εκτίθενται στο βιβλίο (είτε στη διαχρονική τους διάσταση, μέσα από μια ιστορική δηλαδή προοπτική, είτε συγχρονικά, μέσα από τις σχέσεις τους και τις αλληλεξαρτήσεις τους στα πλαίσια ενός κοινού χρονικού ορίζοντα) έχουν απώτερο σημείο αναφοράς αφενός τις περί ειδολογικής καθαρότητας απόψεις του Αριστοτέλη και αφετέρου τις απόψεις των γερμανών ρομαντικών περί μείξης των ειδών. Η ουσιαστική υπέρβαση αυτής της διπολικότητας (καθαρότητας και μείξης) επέρχεται μέσα από τις επικοινωνιακές/διαλογικές απόψεις του Μπαχτίν, η βαριά σκιά του οποίου σημαδεύει ολόκληρο το βιβλίο: στην ουσία, η θεωρία του Μπαχτίν λειτουργεί σαν κάτοπτρο στο οποίο αντανακλώνται συνεχώς και ταυτόχρονα αξιολογούνται όλες αυτές οι απόψεις, προς οποιονδήποτε πόλο του παραπάνω φάσματος κι αν κλίνουν.


Με δεδομένη τη σπουδαιότητα του θέματος της ειδολογικής κατηγοριοποίησης (η οντολογικού χαρακτήρα αναζήτηση ταυτότητας απασχόλησε τη λογοτεχνία από καταβολής της) για τις λογοτεχνικές σπουδές εν γένει, το βιβλίο του Δημήτρη Αγγελάτου έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία πάνω στο συγκεκριμένο θέμα, τουλάχιστον με τη μορφή μιας συγκροτημένης και εμβριθούς μονογραφίας, η οποία, κι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αντλεί τις αναφορές της από την ίδια την ελληνική λογοτεχνία (το έργο του Σολωμού, για παράδειγμα, αποτελεί μια τέτοια περίπτωση) ­ αν και εδώ θα παρατηρούσαμε πως ίσως θα θέλαμε να βλέπαμε ακόμη περισσότερες αναφορές σε νεοελληνικά λογοτεχνικά κείμενα.


Το πρώτο κεφάλαιο, όπως και το ιντερμέδιο μεταξύ δεύτερου και τρίτου κεφαλαίου, περιέχουν αποκλειστικά αποσπάσματα από το έργο των Σολωμού, Καβάφη και Παυλόπουλου. Το δεύτερο κεφάλαιο θίγει θέματα λογικής των ειδολογικών ταξινομήσεων, με εκτενείς αναφορές στις αντιθετικές απόψεις των Κρότσε και Μπλανσό, καθώς επίσης και σε αυτές του Ντεριντά.


Ξεκινώντας από τις «αρχετυπικές» και, σε αυτά τα πλαίσια, οριοθετικές απόψεις του Αριστοτέλη και των γερμανών ρομαντικών στο θέμα των ειδών (τρίτο κεφάλαιο), το τέταρτο κεφάλαιο διαπραγματεύεται τις απόψεις θεωρητικών όπως οι Petersen, Jolles, Vietor, Steiger, Hamburger κ.ά., καθώς επίσης κι αυτές των ρώσων φορμαλιστών, πάντα σε σχέση με τον προσανατολισμό των δύο αυτών ομάδων προς τη μία ή προς την άλλη από τις παραπάνω «αρχετυπικές» απόψεις.


Σε διαφορετικό επίπεδο, οι θεωρίες που παρουσιάζονται στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζονται με γνώμονα τα (διαφορετικά) κριτήρια ειδολογικής ταξινόμησης που αυτές υιοθετούν, τουτέστιν τη διάκριση μεταξύ κειμενικών (μορφολογικών, θεματικών κλπ.) και επικοινωνιακών (τρόπων εκφοράς, αποδέκτη, στόχου του μηνύματος/κειμένου κλπ.) κριτηρίων και όχι αποκλειστικά την αντίθεση καθαρότητας-μείξης. Στο κεφάλαιο αυτό αναπτύσσονται οι θεωρίες των Genette, Todorov, Hempfer, Meijer, Molino κ.ά.


Το έκτο κεφάλαιο, το σημαντικότερο ίσως σε ολόκληρο το βιβλίο, διαπραγματεύεται τις απόψεις του Μπαχτίν στο θέμα των ειδών. Ενα βασικό σημείο της μπαχτινικής θεωρίας αφορά στο θέμα της «μνήμης» των ειδών, σύμφωνα με την οποία το κάθε είδος που, διαλογικώ τω τρόπω, συνυπάρχει με άλλα είδη σε ένα κείμενο εμπλουτίζει το συγκεκριμένο κείμενο με τη «φωνή» του παρελθόντος, το εμπλουτίζει δηλαδή με διαφορετικούς τρόπους θέασης και ερμηνείας του κόσμου ­ αποτέλεσμα διαφορετικών επικοινωνιακών καθώς και χωρο-χρονικών συμφραζομένων. Η διαλογική, αν και όχι πάντα ειρηνική, συνύπαρξη διαφόρων λόγων και ειδών σε ένα κείμενο ακυρώνει την τυχόν κανονιστική και ιεραρχική λειτουργία όποιου απ' αυτά θα φιλοδοξούσε να λειτουργήσει ως «αρχέτυπο», καθώς επίσης και οποιαδήποτε συνθεσιακή προοπτική των αλληλοσυγκρουόμενων ή απλώς συνομιλούντων στοιχείων. Το αποτέλεσμα αυτής της ισότιμης συνύπαρξης είναι ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο και εν κινήσει πλέγμα στοιχείων και σχέσεων, ανοικτό σε πιθανές νέες διαλογικές ανακυκλήσεις.


Τέλος, το έβδομο κεφάλαιο επιχειρεί την πρακτική εφαρμογή των απόψεων περί καθαρότητας, μείξης και διαλόγου στη νεοελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, με σημεία αναφοράς τις θεωρητικές περί μυθιστορήματος απόψεις του Κοραή και το έργο του Σολωμού. Στο παράρτημα που ακολουθεί παρατίθεται η μετάφραση ενός σημαντικότατου δοκιμίου του Μπαχτίν με τίτλο Προς μια μεθοδολογία των ανθρωπιστικών επιστημών.


Κλείνοντας το βιβλίο, δικαιούται να πει κανείς, νομίζω, ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα εξαίρετο συγγραφικό εγχείρημα που αναμφισβήτητα θα αποτελέσει χρησιμότατο εργαλείο όχι μόνο στα χέρια των φοιτητών και των πανεπιστημιακών των διαφόρων Φιλοσοφικών Σχολών της χώρας αλλά και στα χέρια του επαρκούς αναγνώστη με γενικότερο ενδιαφέρον σε θέματα θεωρίας της λογοτεχνίας.

Ελένη Γιαννακάκη, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 11-01-1998