Με το περίστροφο του Μαγιακόφσκι

Μια συζήτηση για την ποίηση

Το μικρό και καλαίσθητο βιβλίο «Με το περίστροφο του Μαγιακόφσκι» (εκδ. Ερατώ) αποτελεί μια συζήτηση για την ποίηση μεταξύ ποιητών. Οι ομότεχνοι που συζητούν είναι ο Δημήτρης Αγγελής, ο Δημήτρης Ελευθεράκης και ο Σταμάτης Πολενάκης. Και οι τρεις έχουν γεννηθεί μετά το 1970, ανήκουν δηλαδή στη γενιά των νέων ποιητών μας και το σύνολο σχεδόν της ποιητικής τους παραγωγής έχει εκδοθεί μετά το 2000. Αυτό που ωστόσο προκαλεί αμέσως εντύπωση στον αναγνώστη είναι ότι ο Αγγελής, ο Ελευθεράκης και ο Πολενάκης, αν και νέοι ποιητές όπως είπαμε, δεν αγνοούν διόλου την Ιστορία και το ζήτημα της μνήμης. Η ποίηση δεν ξεκινά σήμερα, με τα ποιήματα κάποιου ποιητή, όσο καλός κι αν είναι. Η ποίηση έχει η ίδια μια μακραίωνη ιστορία και, κυρίως, η ποίηση βρίσκεται σε μια ανοιχτή σχέση έντασης με την Ιστορία και τα συλλογικά οράματα. Η ποίηση αρθρώνει τη σιωπή με την έννοια ότι δίνει φωνή σε όσους δεν μπόρεσαν να μιλήσουν μέσα στην Ιστορία, σε όλα όσα δεν μπόρεσαν να ειπωθούν και να έρθουν στο φως μέσα στην αδικία της μοίρας. Αυτή ακριβώς η συνειδητοποίηση διαφοροποιεί, κατά τη γνώμη μου, το διάλογό των τριών ποιητών από την άγνοια, την αυταρέσκεια και τον πνευματικό επαρχιωτισμό με τον οποίο οι σύγχρονοί μας, συχνά, προσεγγίζουν σήμερα την ποίηση. Η συνειδητοποίηση της ανοιχτότητας αυτής της μεγάλης ποίησης στην ύπαρξη και την Ιστορία εγγράφεται, ήδη, στους τίτλους των κεφαλαίων του βιβλίου: «Η ηθική κλήση της ποίησης και τα έσχατα πράγματα», «η ποίηση και η σιωπή του Θεού», «Ιστορία και μνήμη», «Ποίηση και πολιτική», κλπ. Η συζήτηση περί ποίησης γίνεται έτσι, συγχρόνως μια συζήτηση για την πρόσφατη Ιστορία και τα τραύματά της. Η ποίηση ανήκει στους τρόπους της μνήμης:

Δημήτρης Αγγελής:

«Σε αλλοτινούς κρίσιμους καιρούς, η ποίηση αναδείχτηκε σε «καιρό» της Ιστορίας, εκφράζοντας με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τις πληγές από τα καρφιά ενός ολόκληρου κοινωνικού σώματος που υπήρχε εσταυρωμένο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο άφηνε χώρο σε μια εκμύθευση του πραγματικού αλλά και σε μια μεταφυσική διάνοιξη του παρόντος, στοιχεία που από τη μεταπολίτευση και μετά εξωθήθηκαν, από τη σταθερή πορεία προς την ιδιώτευση, προς το περιθώριο. Οι ορίζοντες της ποίησης δηλαδή στένεψαν, όχι επειδή έπαψε το παρόν να λειτουργεί ως πρόσκληση, αλλά επειδή σταδιακά καταργήθηκε, μπροστά στις πολλαπλασιαζόμενες οθόνες, καταργήθηκε το «εμείς» ή καλύτερα έπαψε να ενσωματώνεται και να εκτίθεται ως πένθος μέσα στο ποίημα».

Δημήτρης Ελευθεράκης:

«Εκείνο που έχει, κατά τη γνώμη μου, μεγάλο ενδιαφέρον είναι η «θρησκευτικότητα» ενός ποιητή όπως ο Τσέλαν –ενός ποιητή του 20ου αιώνα και μάλιστα του τραγικότερου μέρους του– ο οποίος γράφει υπό την προϋπόθεση όχι της απόδρασης ή της επικείμενης έλευσης του θεϊκού, όπως ο Χαίλντερλιν, αλλά της αφόρητης σιωπής του. Αν και εδώ το λεξιλόγιο είναι σχεδόν θεολογικό, μιλώ κυρίως για μια ιστορική αίσθηση, η οποία αναπόφευκτα αφήνει τα σημάδια της στη γλώσσα, δηλαδή στον τρόπο που κατοικεί ο άνθρωπος στον κόσμο, για να θυμηθούμε ένα σχόλιο του Χάιντεγκερ. Αυτή η ιστορική αίσθηση είναι σπάνια στη νεότερη ελληνική ποίηση, για να μην μιλήσουμε για την ποίηση μετά το ’70, οπότε επιβλήθηκε μια προβληματική της ιδιώτευσης, όπως το έθεσε ο Δ. Αγγελής. Δεν εννοώ βέβαια ότι έλειψε στην Ελλάδα η ιστορική προοπτική, αλλά ότι υποτάχθηκε μάλλον στο πολιτικό πρόταγμα, κυρίως επειδή η παραγωγή της ποίησης πέρασε σε μεγάλο βαθμό μέσα από την ιδεολογική της πρόσληψη. Αλλά για να μην είμαστε άδικοι, υπάρχουν μεταπολεμικοί ποιητές που επανέφεραν το πολιτικό στην ποίηση με σοβαρούς όρους, όπως ο Λειβαδίτης. Ωστόσο είναι άλλο πράγμα, για να φέρω ένα παράδειγμα, να γράφει κανείς «η Ελλάδα είναι ένα τεράστιο συρματόπλεγμα που φτάνει ως τον ουρανό» (Σινόπουλος) και άλλο «εδώ κάηκαν τα ονόματα, πρέπει να ευλογήσεις τη στάχτη τους» (Τσέλαν).

Σταμάτης Πολενάκης,

«Η ακριβής φράση του Πάουλ Κλέ είναι: «όσο η ζωή γίνεται πιο φρικιαστική, τόσο η τέχνη θα γίνεται πιο αφηρημένη». Αυτό νομίζω μας βάζει στην καρδιά του ζητήματος που κουβεντιάζουμε για τα χαρακτηριστικά της εποχής μας και τη σιωπή του Θεού. Ποιητές όπως ο Τσέλαν, [...] σήκωσαν σους ώμους τους όλο το βάρος του κόσμου. Ανέλαβαν το δυσβάσταχτο καθήκον να γιατρέψουν τη γλώσσα από τα θανάσιμα τραύματα που έχει υποστεί. Και βέβαια η ποίηση είναι δυνατή και μετά το Άουσβιτς, και είναι πιο απαραίτητα από ποτέ άλλοτε, μόνο που δεν μπορεί να είναι η ίδια ποίηση. Τίποτα πια δεν μπορεί να είναι το ίδιο επειδή ο κόσμος θρυμματίστηκε […]
Υπάρχουν τρεις εικόνες που με συγκλονίζουν και τις συναντώ συχνά μπροστά μου: ο Αντόν Τσέχωφ, μεγάλος ποιητής αλλά και γιατρός, στο κάτεργο της Σαχαλίνης, μπροστά στα παραπήγματα, δίπλα στους άρρωστους και δυστυχισμένους κατάδικους. Το καρότσι της Οδησσού που γκρεμίζεται από τα σκαλοπάτια στην ταινία του Αϊζενστάιν και ο έκπτωτος Τσάρος, ολομόναχος μ’ ένα φτυάρι μπροστά στο χιόνι του Αικατερίνεμπουργκ.

Δημήτρης Ελευθεράκης:

«Όλοι κάπως διαβάσαμε Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Τσέχωφ, από καλές ή κακές μεταφράσεις. Είναι εκπληκτικό πως οι λογοτέχνες επικοινωνούν και με αυτόν τον τρόπο. Πέρα απ’ αυτά, είναι και η πλεκτάνη της Ιστορίας που έστειλε στον θάνατο ποιητές με τόσο ετερόκλητους στόχους όπως ο Μαγιακόφσκι και ο Μάντελσταμ. Παρατήρησα, μάλιστα, ότι τρεις σημαντικοί ποιητές της αγγλικής γλώσσας, ο Σέημους Χήνυ, ο Ντέρεκ Ουόλκοτ και ο Τζέφρυ Χιλλ έγραψαν ποήματα για τον Μάντελσταμ. Και να σκεφτεί κανείς ότι στη Ρωσία υπήρχε μια μεγάλη θεολογική παράδοση, που κατάφερε όμως να μείνει ζωντανή εντός των συνόρων της ΕΣΣΔ μέσα στο έργο κορυφαίων Ρώσων ποητών. Ίσως να ισχύει εκείνο που έλεγε ο Λεβινάς ότι «η ουσία του λόγου είναι η προσευχή».
(«Με το περίστροφο του Μαγιακόφσκι», ό.π, σ. 14-17, 34)

Ποιος ξενυχτάει σήμερα πάνω από ένα ποίημα; Η ποίηση είναι ένα δύσκολο και απαιτητικό είδος της λογοτεχνίας και σήμερα οι άνθρωποι διαβάζουν μάλλον λιγότερη ποίηση από άλλοτε. Ελάχιστα η ποίηση διδάσκεται στα σχολεία μας.
Μέσα από τους μυστικούς, και αόρατους για τους πολλούς, διαύλους της φαίνεται ωστόσο ότι η ποίηση επικοινωνεί πάντα με τις μεγάλες στιγμές και τις βαθύτερες αγωνίες του ανθρώπου: τα συλλογικά βιώματα, την αγωνία του θανάτου, την πίστη, τη φιλοσοφία. Πολύ σωστά ο Σταμάτης Πολενάκης επισημαίνει ότι η ένσταση του Αντόρνο σχετικά με τη δυνατότητα να γραφτεί ποίηση μετά το Άουσβιτς δεν σημαίνει το «τέλος της ποίησης» αλλά το τέλος μιας ορισμένης ποίησης. Υποδεικνύει, νομίζουμε, τα όρια και το τέλος μιας ορισμένης λυρικής φωνής, την απαλοιφή του υπερτροφικού ποιητικού εγώ και το άνοιγμα της ποίησης στον άλλο άνθρωπο που ματώνει μέσα στην Ιστορία. Η καθολικότητα της ποίησης –και ως προς αυτό μοιάζει στη θρησκεία– σαρκώνεται μέσα στην αγάπη για τον μοναδικό άλλο. Η ποίηση είναι περισσότερο απαραίτητη από ποτέ, ειδικά σε μια εποχή όπως η σημερινή στην οποία δεν έχει θρυμματιστεί μόνο η γλώσσα και ο λόγος αλλά επίσης η δυνατότητα της κοινωνίας να συγκροτείται και να υπάρχει –το βλέπουμε στη σημερινή Ευρώπη– να ελπίζει και να οραματίζεται ως κοινωνία. Το άνοιγμα στην ποίηση είναι αναγκαίο σε μια εποχή ακραίας ιδιώτευσης, επιστροφής του φανατικού δογματισμού και του πολιτικού μηδενισμού.

Μιχάλης Πάγκαλος, "Χανιώτικα Νέα", 29.05.2010