Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι

Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι αποτελεί τη μοναδική γραπτή μαρτυρία για τα ελληνικά ήθη στα μέσα του 19ου αιώνα.
Ο συγγραφέας σατιρίζει, χωρίς να είναι αρνητικός και χωρίς να χάνει την αισιοδοξία του, την καθημερινή ζωή ενός κράτους, του ελληνικού, που μόλις είχε αρχίσει να οργανώνεται!
Το βιβλίο αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη της νεοελληνικής πεζογραφίας, κυκλοφόρησε ανωνύμως στα 1870 στη Βραΐλα και ο συγγραφέας του παραμένει άγνωστος.
Κείμενο, στον καιρό του γλωσσικώς πολύ προηγμένο, που περιέχει πλήθος άγνωστων πληροφοριών και που διακρίνεται για τις διεισδυτικές παρατηρήσεις, το χιούμορ και τη δροσιά του.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το μυθιστόρημα «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι», το οποίο πρόσφατα επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις «Περίπλους» , αποτελεί ένα από τα πρώιμα νεοελληνικά μυθιστορήματα του 19ου αιώνα, το οποίο αφενός εντυπωσιάζει με την ωριμότητα και την αρτιότητα της αφηγηματικής του τεχνικής, αφετέρου μας εισάγει στο ιδιαίτερο εκείνο κεφάλαιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας που έχει ως κεντρικό του θέμα τη στρατιωτική ζωή, είτε εν καιρώ ειρήνης είτε εν καιρώ πολέμου. Εκτός όμως από τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά του, στα οποία θα σταθούμε παρακάτω, το μυθιστόρημα παρουσιάζει έντονο μυθιστορηματικό ενδιαφέρον και σε ό,τι αφορά το συγγραφέα του, τη συγγραφή του αλλά και την έκδοσή του. Συγκεκριμένα πρωτοεκδόθηκε το 1870 στη Βράιλα της Ρουμανίας, σε δύο τόμους, με τον τίτλο «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι. Χειρόγραφον Έλληνος Υπαξιωματικού εκδιδόμενον υπό Χ. Δημοπούλου». Οι δύο εν λόγω τόμοι είχαν τυπωθεί στο τυπογραφείον «Το τρίγωνον», που βρισκόταν στην Πλατεία Αρχαγγέλου της Βράιλας, όπως μας πληροφορεί εκείνη η πρώτη ιστορική πλέον έκδοση. Σύμφωνα με την εκτενέστατη και οξυδερκέστατη εισαγωγή του Mario Vitti για την έκδοση του 1977 [Ερμής] , «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» αποδίδεται σε ανώνυμο συγγραφέα, ο οποίος όμως διαθέτει «πολύ ανεπτυγμένη κοινωνική συνείδηση και ασυνήθιστες πεζογραφικές ικανότητες».

Το μυθιστόρημα ακολουθεί την πρωτοπρόσωπη αφήγηση και είναι φανερά αυτοβιογραφικό. Ο ήρωας είναι ένας δεκαοχτάχρονος Κωνσταντινουπολίτης, ο οποίος έχοντας ακούσει από τους Ελληνοδιδασκάλους του τόσα θαυμαστά για τον ελληνικό στρατό σπεύδει, κρυφά μάλιστα από τους δικούς του, να έρθει στην Αθήνα και να καταταγεί σ' αυτόν, πλήρης ενθουσιώδους ρομαντισμού. Όπως μας πληροφορεί, δεν δηλώνει το πραγματικό του όνομα αλλά κατατάσσεται ως «Ερρίκος Σκράδος». Κι από δω αρχίζει η ...μυθιστορηματική έρευνα του άξιου μελετητή και καθηγητή Π. Μουλλά για την ανακάλυψη του πραγματικού συγγραφέα. Η έρευνα λοιπόν αυτή, η οποία ακολούθησε, κυρίως, τη μέθοδο της σύγκρισης μεταξύ των στοιχείων που μας δίνει για τη ζωή του ο ήρωας και αφηγητής Ερρίκος Σκράδος και εκείνων που έχουμε για τη ζωή και την πορεία του εκδότη του βιβλίου, μεταφραστή και συγγραφέα Χ. Δημόπουλου, υποστηρίζει με μεγάλη βεβαιότητα πως τα δύο πρόσωπα ταυτίζονται. Πως ναι μεν ο συγγραφέας της «Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι» είναι ανώνυμος αλλά όχι άγνωστος. Πρώτος βέβαια είχε εικάσει ότι Σκράδος και Δημόπουλος είναι ένα και το αυτό πρόσωπο ο Κ. Θ. Δημαράς, όταν το 1949 επανέφερε στο φως το ξεχασμένο και παραγνωρισμένο αυτό μυθιστόρημα. «Έχω την τάση», γράφει στην «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας», «να το αποδώσω στον λόγιο συγγραφέα Χ. Δημόπουλο...». Επιφυλακτικότερος όμως ο Mario Vitti δεν φαίνεται να ασπάζεται αυτή την «τάση» του Δημαρά, επισημαίνοντας: «Αν λοιπόν δεν προκύψουν αρχειακές μαρτυρίες που να αποδίδουν ρητά την πατρότητα του έργου στον μετριότατο δάσκαλο Χ. Δημόπουλο, ή σε οποιονδήποτε άλλον, είναι φρόνιμο να γίνεται λόγος για άγνωστο και ανώνυμο συγγραφέα».

Όποιος κι αν είναι όμως ο συγγραφέας της «Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι» -και τελικά μάλλον είναι ο Χ. Δημόπουλος-, το μυθιστόρημα είναι ένα εξαιρετικό δείγμα ύφους, αφηγηματικής δεξιοτεχνίας, εξαιρετικής αναπαραστατικής ικανότητας -γλαφυρότατες οι περιγραφές της καθημερινής στρατιωτικής ζωής ενός νεοσύλλεκτου και των συστρατιωτών του, των υπαξιωματικών και αξιωματικών- μοναδικού λεπτού χιούμορ, διεισδυτικής και τολμηρής ματιάς αλλά και γλώσσας που δεν διστάζει να πει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη. Πραγματικά, ο νεαρός πρωταγωνιστής και αφηγητής Ερρίκος Σκράδος ενώ κατάσσεται στο στρατό του επίσης νεαρού ελληνικού κράτους -τα περιστατικά διαδραματίζονται το 1856 ή 1857- με μεγάλο ενθουσιασμό, σύντομα θ' αρχίσει ν' απογοητεύεται καθώς έρχεται αντιμέτωπος με μια πραγματικότητα η οποία δείχνει πως η νεοελληνική κακοδιαχείριση έχει μακριές ρίζες! Διότι τα όσα βλέπει να γίνονται γύρω του ο υπαξιωματικός μας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των μαχών με τους ληστές αλλά προπαντός όταν προβιβάζεται σε βοηθό σιτιστή ή μετατίθεται στο υπουργείο Στρατιωτικών, βασίζονται στη λοβιτούρα, στο χρηματισμό, στην κατασπατάληση του δημόσιου χρήματος. Η έκφραση «Κότα πήτα» είναι εξαιρετική. Πρόκειται βέβαια για το μπαχτσίσι που ζητούσαν οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί από τους χωριάτες. Η κριτική ματιά του συγγραφέα της «Στρατιωτικής ζωής εν Ελλάδι» δεν αφήνει τίποτε να πέσει κάτω. Ούτε βέβαια και την πολιτική του νεαρού ελληνικού κράτους, το οποίο δανειζόταν μεν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, δεν πλήρωνε δε τα χρέη του. Αποτέλεσμα, ο εξευτελιστικός αποκλεισμός του Πειραιά από τις τότε Μεγάλες Δυνάμεις.

Βέβαια, όπως παρατηρεί ο Mario Vitti, το ότι ο συγγραφέας δεν ήταν Ελλαδίτης τον ελευθερώνει από ιδεολογικούς περιορισμούς σαν του Βικέλα και άλλων πεζογράφων του καιρού του. «Έτσι δεν ζει μες στο σύμπλεγμα κατωτερότητας των ελλαδικών εθναμυντόρων και δεν έχει κανένα λόγο να υποβάλλει τον αφηγηματικό του μηχανισμό σε καμμιά διαδικασία λογοκρισίας, δική του ή ξένη». Αυτό βέβαια του στοιχίζει. Το μυθιστόρημα κυριολεκτικά θάβεται, για να του δώσει την πρέπουσα σημασία ο Δημαράς μόλις το 1949!

Σήμερα, 132 χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή της «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» παραμένει ένα ζωντανό, χυμώδες, γεμάτο χιούμορ και άφθαστη περιγραφική και αναπαραστατική δύναμη μυθιστόρημα που -τολμώ να πω- βάζει τα γυαλιά σε πολλά σημερινά, ας αφήσουμε το ότι είναι το αντιπροσωπευτικότερο και αρτιότερο κείμενο της «λογοτεχνίας του στρατού». Η εκδοτική λοιπόν χειρονομία του «Περίπλου» δεν μπορεί παρά να χαιρετιστεί θετικά. Ωστόσο, χωρίς καμία απολύτως εισαγωγή, χωρίς ούτε ένα ελάχιστο περί της καταγωγής του σχόλιο, το μυθιστόρημα, για το σημερινό, και ιδιαίτερα το νεαρής ηλικίας, αναγνώστη, φαντάζει σαν να έπεσε από το πουθενά. Πού ν' αποδώσουμε αυτήν τη σημαντικότατη παράλειψη; Σε αμέλεια; Σε οικονομικούς λόγους; Ή σε άποψη;

ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/01/2003