Προμηθέας δεσμώτης (Δεμένο)

ΚΡΙΤΙΚΗ





Ο Προμηθέας Δεσμώτης (Π.Δ.) έχει προκαλέσει μέσα στους αιώνες πάμπολλες ερμηνείες, κυρίως πολιτικής και θρησκευτικής φύσεως, και έχει εμπνεύσει πλήθος δημιουργούς. Ειδικά στον τόπο μας (με τη συνδρομή ­και το σύνδρομο­ του Νίτσε και του Μαρξ) ο Προμηθέας έχει επανειλημμένως προβληθεί ως το κατεξοχήν σύμβολο του θεϊκού αντάρτη που θυσιάζεται (καρφώνεται ή σταυρώνεται στον Καύκασο) για τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους. Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης, ο Βάρναλης, ο Ρώτας και ο Βρεττάκος, αλλά και ο Κ. Χ. Μύρης στο Χρονικό του 1973 (μουσική Γ. Μαρκόπουλος, τραγούδι Ν. Ξυλούρης) είναι ορισμένοι δημιουργοί που χρησιμοποίησαν για πολύ συγκεκριμένους λόγους τον προμηθεϊκό μύθο. Αντιθέτως ο μύθος δεν απασχολεί καθόλου τον Σεφέρη και τον Ελύτη αλλά ούτε, περιέργως, και τον Ρίτσο. Φυσικά υπάρχουν αρκετές μεταφράσεις της τραγωδίας ­από το 1875 ώς σήμερα καταγράφονται πάνω από 20­ και οι σχετικές παραστάσεις δεν είναι λίγες. Την πρώτη (κατά τον Γ. Σιδέρη) νεοελληνική παράσταση ολόκληρης της τραγωδίας έχουμε το 1917 από το «Δημοτικό Θέατρο Αθηνών», δεύτερη είναι η ιστορική παράσταση των Σικελιανών στους Δελφούς (Μάιος 1927), που την παρακολουθεί και τη σχολιάζει ποικιλοτρόπως ο ίδιος ο Κ. Καρυωτάκης!

Μέσα σε αυτή την πνευματική κίνηση θα πρέπει να τοποθετήσουμε και το βιβλίο του Καρνασιώτη, το οποίο μάλιστα, εκτός από την «εικαστική» πρόταση που εισηγείται, περιέχει και τη γνωστή ήδη αλλά αδημοσίευτη ως σήμερα μετάφραση του Π.Δ. από τον Π. Μουλλά. Ελπίζουμε να ασχοληθούμε κάποτε εκτενέστερα με τη μετάφραση αυτή. Προκαταβολικά μπορούμε να πούμε ότι η δημοσίευσή της πλουτίζει όχι μόνο το συγκεκριμένο βιβλίο αλλά και όλη τη μεταφραστική μας παράδοση. Επιπλέον καθώς το βιβλίο φαίνεται να απευθύνεται και σε αγγλόφωνους αναγνώστες, ο εκδότης παραθέτει την αγγλική μετάφραση του Π.Δ. από την Α. Swanwick, και σε φωτογραφική αναπαραγωγή το αρχαίο κείμενο από την κλασική έκδοση του G. Dindorf (Λιψία 1840). Έτσι αυτός ο πολυτελής τόμος παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον.

Η νέα «ερμηνεία» του Π.Δ. είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, φωτογραφική. Εξήντα φωτογραφικοί πίνακες, εξαιρετικής τεχνικής και ωραιότητας, «εκθέτουν» και εικονίζουν αντίστοιχες στιγμές της πλοκής του τραγικού έργου. Ειδικότερα: επιλέγονται 60 σημεία της τραγωδίας, τα οποία «σχολιάζονται» φωτογραφικά ή, για να το πούμε διαφορετικά, 60 φωτογραφικοί πίνακες σχολιάζονται με στίχους από τον Π.Δ. Οι φωτογραφίες έχουν ληφθεί στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, στο Σούνιο, στην Ανάβυσσο, στην Πειραϊκή και στην Αίγινα και όλες σχεδόν εξεικονίζουν θάλασσα και ουρανό με νέφη μέσα από τα οποία εκπηγάζει λευκό ή πορφυρό το ηλιακό φως. Δεν υπάρχει πουθενά παρουσία ανθρώπου, εκτός από κάποια ίχνη τεχνικού πολιτισμού: σημάδια από ερπύστριες πάνω στις αλυκές, ένα πλοίο στο βάθος του ορίζοντα, κατάρτια, σημαδούρες, ξύλινα διαχωρίσματα στη λιμνοθάλασσα κ.ά. Έτσι οι φωτογραφίες αυτές μοιάζουν να απορρέουν από τον λόγο που απευθύνει ο Ήφαιστος στον Προμηθέα στην αρχή της τραγωδίας (στ. 20-23) την ώρα που εκτελεί το φρικτό έργο του, «θα σε καρφώσω μ' άλυτα δεσμά στον έρημο αυτό βράχο, όπου ούτε ανθρώπινη φωνή ούτε μορφή θα βλέπεις» κατά τον Μουλλά. Επομένως αυτά τα φωτογραφημένα τοπία είναι ό,τι βλέπει ο Τιτάνας, η όρασή του η προβολή της ματιάς του. Δεν έχουμε συνεπώς εδώ όψιν της τραγωδίας, δηλαδή το οπτικό μέρος της τραγωδίας, το θέαμα, που, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, είναι ψυχαγωγικόν μεν, ατεχνότατον δε και ήκιστα οικείον της ποιητικής. Οι φωτογραφίες δείχνουν το θέαμα που βλέπει ο δεσμώτης πρωταγωνιστής. Καθώς μάλιστα η έρευνά μας έδειξε ότι 42 από τις 60 φωτογραφίες «σχολιάζουν» τους πρώτους 370 στίχους της τραγωδίας (τέλος του Α επεισοδίου), ενώ οι 18 τους υπόλοιπους 700, είναι προφανές ότι ο πάσχων ήρωας (σύμφωνα με τον φωτογράφο - σχολιαστή) βλέπει «πυκνότερα» κατά τη δέση του δράματος και όχι κατά την εξέλιξή του, υποφέρει περισσότερο καθώς αυξάνεται βαθμιαία το πάθος του, δηλαδή η σωματική του δοκιμασία, και λιγότερο μέσα στην παγιωμένη δυστυχία.

Ο λόγος αυτής της όρασης του Προμηθέα, και κατά συνέπεια αυτής της εξεικόνισης του κόσμου του, είναι προφανής κατά τον κ. Καρνασιώτη. «Το Φως και το Νερό», γράφει, «είναι τα αρχέγονα και πρωταρχικά στοιχεία, και αποτελούν το πύκνωμα της θεϊκής ουσίας, ενός Θεού αγαθού... Σχεδόν ο Καύκασος δεν υπάρχει. Ο τόπος του μαρτυρίου σχεδιάσθηκε να υποδηλωθεί ως απόμακρο νησί στις εσχατιές ενός υγρού κόσμου που μόλις διακρίνεται μέσα στην αχλύ. Αφού Καύκασος είναι ο Χρόνος... Με απασχόλησε ιδιαίτερα το πώς μπορεί να αποδοθεί η Φύση ως φέρον στοιχείο αυτού του "θείου δράματος"... Για τον Προμηθέα ο χρόνος ακινητεί, γι' αυτόν δεν εξελίσσονται πια τα γεγονότα, η ροή του χρόνου διακόπηκε, ο ίδιος πελώριο κι ακίνητο άθυρμα στον αέρα, στην πραγματικότητα σταυρώνεται πάνω στον Χρόνο (...)».

Αυτή η «ματιά του Προμηθέα, φυσιολατρική, και κάποτε περιβαλλοντική (!), δεν μας είναι άγνωστη. Στην ομώνυμη τραγωδία συνεχώς ανακαλείται η φύση, στην αγαθή ή την καταστρεπτική της εκδοχή (βλ. λ.χ. την αρχή και το τέλος της τραγωδίας). Παρόμοια φαίνεται να λειτουργεί η φύση σε σχέση με το μαρτύριο του Προμηθέα και σε μεταγενέστερους δημιουργούς. Παράδειγμα το βαρναλικό Φως που καίει, όπου (στον Πρόλογο, τουλάχιστον) περιγράφεται μια ανάλογη κατάσταση.

Η φύση μοιάζει να αισθάνεται τη στιγμή που πεθαίνει ο θεός, την ώρα που εκφωνείται το μοιραίο τετέλεσται. Την ίδια σημασία, πιστεύω, ενέχει και η «εικαστική πρόταση» και εντέλει η ερμηνεία του κ. Κ.Κ. καθώς ενώνει προφανέστατα το θεϊκό πάθος με τη «διάθεση» της φύσης. Με τη διαφορά ότι εδώ δεν περιγράφεται η φύση («ως φέρον στοιχείον του θείου δράματος») αλλά εξεικονίζεται φωτογραφικά. Ωστόσο αυτό που φαίνεται να συγκινεί περισσότερο τον Κ.Κ. είναι η στατικότητα του προμηθεϊκού χρόνου: οι φωτογραφικοί πίνακές του προβάλλουν το σύμπαν ως γιγαντιαία σκηνή μέσα στην οποία η μοναδική κίνηση του (τραγικού) ήρωα - θεατή είναι το κλικ του ματιού του. Η όψις των φωτογραφιών, ουρανός, θάλασσα και γη, συσσωρευμένα νέφη, απειλητικά ή ευφρόσυνα, θραυσμένο και συνάμα ελπιδοφόρο ηλιακό φως, ρύποι τεχνολογίας αλλά και ήρεμα ανθρώπινα έργα, όλες αυτές οι φωτογραφικές στιγμές σχολιάζουν τον χρόνο του Δεσμώτη και καθορίζουν αυτή την «εικαστική πρόταση»: η στατικότητα του προμηθεϊκού χρόνου εικονίζεται μέσα στη στατικότητα της φωτογραφίας.

Ωστόσο παραμένει ένα κρίσιμο ερώτημα. Θα ήταν δυνατόν το αισχυλικό κείμενο (αν όντως ο Π.Δ. είναι γνήσιο έργο) να συνοδευόταν από άλλες, διαφορετικές φωτογραφίες, ή μόνο από αυτές; Ή, για να αντιστρέψουμε πάλι το ερώτημα, το κείμενο αυτό θα μπορούσε να τεθεί ως σχόλιο και άλλων, διαφορετικών φωτογραφιών; Δεν γνωρίζω αν αυτό το κείμενο ταιριάζει μόνο σε αυτές τις φωτογραφίες και αντιστρόφως. Αλλωστε πόσες «φιλολογικές» ερμηνείες ταιριάζουν πραγματικά και απόλυτα στο κείμενο εκείνο που φαίνονται να σκοπεύουν; Αυτό για το οποίο είμαι βέβαιος είναι ότι η «πρόταση» του Καρνασιώτη μάς προσφέρει μιαν άλλη οπτική γωνία από όπου μπορούμε να δούμε (κυριολεκτικά) κάποιες στιγμές του αισχυλικού κειμένου. Δεν αποκλείεται μάλιστα αυτή η νέα «ματιά» να βοηθήσει κάποιους να δουν ολόκληρο τον Π.Δ. διαφορετικά και να ερμηνεύσουν την τραγωδία με νέους καλλιτεχνικούς όρους. Αλλωστε τα πάντα είναι ανοικτά προς αυτή την κατεύθυνση. Ερμηνεύοντας ο Νίτσε τον Π.Δ. στη Γέννηση της τραγωδίας (μτφρ. Κ. Μεραναίος, εκδ. Μαρή, χ.χ., σελ. 71) γράφει και τα εξής: «...ακόμα και με τη σημασία που του έδωσε ο Αισχύλος το καταπληκτικό βάθος του μύθου δεν έχει εξαντληθεί ακόμη. Αλλά ακόμα περισσότερο, αυτή η χαρά της δημιουργίας που νιώθει ο καλλιτέχνης, αυτή η γαλήνη της παραγωγικής δραστηριότητας, που φαίνεται πως αψηφάει κάθε ατυχία, είναι μια φωτεινή εικόνα σύννεφων και ουρανού που αντικαθρεπτίζεται στη σκοτεινή λίμνη της θλίψης...».

Κριτικές