Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα

Οι δυο αυτές ομιλίες που, σκιαγραφημένες, προλογίζονται εδώ δεν αποτελούν πανεπιστημιακά μαθήματα ή ακαδημαϊκές διαλέξεις, ούτε όμως λόγιους αυτοσχεδιασμούς ή συνειρμικές κατασκευές. Είναι δύο όσο γίεται πιό ελεύθερες ομιλίες που είχαν επίσης στόχο να προετοιμάσουν τις συζητήσεις που ακολούθησαν, αλλά και άλλες μελλοντικές συζητήσεις.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Κατά τον 20ό αιώνα επικράτησε η επιστημολογική άποψη, σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία ως οντολογία είναι αδύνατη ή, ορθότερα, ότι η φιλοσοφία ως οντολογία έχει φτάσει στο τέλος της. Πάνω στη διαπίστωση αυτή στηρίχτηκε η προσπάθεια της αναλυτικής φιλοσοφίας να αναζητήσει τη μέθοδο εκείνη, η οποία θα καθιστούσε τη φιλοσοφική γλώσσα ικανή να διατυπώσει τα νοήματα της φιλοσοφίας. Στην ίδια διαπίστωση στηρίχτηκε και η κριτικο-ερμηνευτική ιδέα, σύμφωνα με την οποία η φιλοσοφία στις μέρες μας είναι δυνατή ως κριτική κοινωνική θεωρία. Στο πλαίσιο της τελευταίας αυτής κατεύθυνσης εντάσσεται η κριτική θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης. Ιδιαίτερα η περίπτωση του Jurgen Habermas είναι χαρακτηριστική, στο βαθμό που επιχείρησε να συνδέσει την ερμηνευτική προοπτική με την αναζήτηση της μεθόδου μέσω της ανασυγκρότησης της γλώσσας.

Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε εύλογο είναι το ερώτημα: Ποια είναι η επιστημολογική τύχη μιας οντολογίας, (όπως είναι αυτή του φιλοσόφου Κώστα Αξελού), η οποία επιμένει να αναζητεί τις «πρώτες αρχές» συγκρότησης του κόσμου; Επειδή η κυρίαρχη τάση στο φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι εντοπίζεται στην κριτικο-ερμηνευτική, από τη μια, και την αναλυτική εκδοχή, από την άλλη, αυτό δεν σημαίνει ότι οποιαδήποτε προσπάθεια θεμελίωσης της οντολογίας είναι εκ των προτέρων καταδικασμένη σε αποτυχία. Ο φιλόσοφος ή μάλλον ο στοχαστής Κώστας Αξελός με το θεωρητικό έργο του, εδώ και πενήντα χρόνια, μας δείχνει έναν άλλο δρόμο. Μας οδηγεί στα «δύσβατα μονοπάτια» της σκέψης στην εποχή της τεχνικής και της τεχνοεπιστήμης. Πράγματι, αναρωτιέται κανείς εάν είναι δυνατόν σήμερα ο άνθρωπος να σκεφτεί, να στοχαστεί. Αυτό είναι το κατεξοχήν στοχαστικό ερώτημα κατά τον Αξελό; Η ανάπτυξη της τεχνικής και της επιστήμης δεν αφήνει και πολλά περιθώρια για στοχασμό, για σκέψη. Οσον αφορά το ρόλο και τη λειτουργία του στοχασμού, ο Αξελός είναι κατηγορηματικός: Τίποτε δεν μπορεί να εμποδίσει τον άνθρωπο να σκέφτεται και για ό,τι συμβαίνει στο πνευματικό επίπεδο και για ό,τι συμβαίνει στο κοινωνικό-πρακτικό.

Το τελευταίο βιβλίο του Αξελού φέρει τον τίτλο: «Η εποχή και το ύπατο διακύβευμα». Αποτελείται από δύο διαλέξεις που έδωσε κατά το διάστημα 1997 - 2000 σε ελληνικά πανεπιστήμια. Οι διαλέξεις αυτές έγιναν γραπτό κείμενο και ως τέτοιο προκαλούν τον αναγνώστη για μια δημιουργική και παραγωγική ανάγνωση. Θα πρέπει εξαρχής να τονιστεί ότι οι δύο αυτές διαλέξεις προσφέρονται, περισσότερο από κάθε άλλο κείμενο του φιλοσόφου, για μια εισαγωγή στη σκέψη του. Ακόμη κι εκείνος ο αναγνώστης που έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το στοχασμό του Αξελού, δεν θα αντιμετωπίσει προβλήματα κατανόησης και πρόσβασης στο φιλοσοφικό του σύστημα, εάν αφήσει τον εαυτό του να παρασυρθεί από τη ροή του κειμένου και των νοημάτων.

Στο πρώτο κείμενο (διάλεξη) ο Αξελός εξετάζει τα εφτά σημαντικότερα προβλήματα (το οικονομικό, το οικολογικό, το κοινωνικό, το πολιτικό, το εκπαιδευτικό, το πολιτισμικό και τέλος, το ερωτικό) της εποχής μας από τη σκοπιά του στοχαστικού προβλήματος. Τι θα πει αυτό; Αυτό θα πει ότι ένας στοχαστής, όπως είναι ο Αξελός, δεν αναλώνει τις πνευματικές ικανότητές του για να περιγράψει το οικονομικό ή το πολιτικό πρόβλημα. Αυτό είναι δουλειά του οικονομολόγου ή του πολιτικού επιστήμονα. Ο στοχαστής έχει ως αποστολή του να εντοπίσει, μέσω του στοχασμού, τους συνδετικούς κρίκους ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο. Κανένα από τα εφτά προβλήματα δεν πρόκειται να λυθούν εάν προηγουμένως δεν αντιμετωπιστεί το «βαθύτερο πρόβλημα της εποχής μας», δηλαδή «το στοχαστικό πρόβλημα» (σελ. 37). Το τελευταίο αναφέρεται στη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Ως κόσμος νοείται «το σύνολο της φυσικής, κοινωνικής και ιστορικής πραγματικότητας» (σελ. 61), τονίζει ο Αξελός. Επομένως, το ερώτημα: «Ποια σχέση αναπτύσσεται ανάμεσα στον άνθρωπο και τα φυσικά φαινόμενα ή τα ιστορικά συμβάντα ή τα κοινωνικά γεγονότα;», «μεταφράζεται» στο ερώτημα: «Πως και υπό ποιες στοχαστικές προϋποθέσεις προσεγγίζει ο άνθρωπος τη φυσική, κοινωνική και ιστορική πραγματικότητα;».

Ο Αξελός μιλάει για το «παιχνίδι του κόσμου» και για την «περιπλάνηση του ανθρώπου» μέσα στον κόσμο, τον οποίο ανασυγκροτεί ως παιχνίδι. Σ' ένα σημείο του δεύτερου κειμένου του (διάλεξη) ο Αξελός σημειώνει με έμφαση ότι: «Το διακύβευμα δεν είναι διακύβευμα, αλλά παίζει» (σελ. 59). Πράγματι, η σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, με τα φαινόμενα, τα συμβάντα και τα γεγονότα συγκροτείται ως παιχνίδι, δηλαδή ως μια ανοιχτή και μη αναγώγιμη σχέση του ενός μέρους προς το άλλο. Ο κόσμος πάντοτε περισσεύει και ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα και μικρό παιδί και ώριμος άνδρας, για να αφομοιώσει όλες τις πλευρές του κόσμου. Η οντολογία του Αξελού είναι τελικά θεωρία της «περιπλάνησης» του ανθρώπου και του «παιχνιδιού» τού κόσμου. Ανθρωπος και κόσμος βρίσκονται διαρκώς σε μετέωρη κατάσταση ή, ορθότερα, αποτελούν όψεις του ύπατου διακυβεύματος, το οποίο τελικά δεν ορίζεται παρά ως η στοχαστική σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο.

Το ύπατο διακύβευμα τοποθετείται στο μεταίχμιο ανάμεσα σ' αυτό που λέγεται και σ' αυτό που δεν θα ειπωθεί ποτέ. Η σύγχρονη γλώσσα της οντολογίας σήμερα είναι προ πάντων αναστοχαστική. Εξαρτάται τελικά από την εποχή, με τη φαινομενολογική έννοια του όρου. Η σύγχρονη γλώσσα της οντολογίας θεμελιώνεται σε μια αναστολή, δηλαδή σε μια μετέωρη και αναποφάσιστη πραγματολογική κατάσταση. Ο λόγος (προφορικός ή έντυπος) του Αξελού είναι εποχικός, δηλαδή διατυπώνεται υπό τις πραγματολογικές συνθήκες του άφατου και του «άσκεπτου». Τελικά, το ύπατο διακύβευμα «είναι» αυτό που δεν λέγεται, αυτό που δεν ονομάζεται. Το μέγιστο μάθημα του στοχαστή Κώστα Αξελού συνίσταται στο εξής: Η πραγματικότητα του κόσμου ανασυγκροτείται στο επίπεδο της σκέψης ή του στοχασμού μέσω μιας γλώσσας, η οποία δεν μιλιέται ή μέσω ενός βιβλίου που δεν γράφεται. Η α-τοπία της σύγχρονης οντολογίας είναι η πραγματολογική συνθήκη του στοχαστικού προβλήματος και κατά συνέπεια, του ύπατου διακυβεύματος. Ο Αξελός επί πενήντα χρόνια μάς διδάσκει οντολογία σε χαλεπούς καιρούς για το στοχασμό και τη σκέψη.



ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/05/2002