Η εξέλιξη της συνεργασίας

Το έργο αυτό ξεκινάει με μια απλή ερώτηση: Πότε ένα άτομο πρέπει να συνεργάζεται και πότε να φέρεται εγωιστικά σε μια σχέση συνεχούς αλληλεπίδρασης με ένα άλλο άτομο; Οι άνθρωποι ασχολούνται με αυτό το ερώτημα εδώ και πολλά χρόνια. Όλοι ξέρουν ότι ο κόσμος δεν αποτελείται από αγγέλους και ότι οι περισσότεροι τείνουν να προσέχουν τον εαυτό τους περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο. Η πιο διάσημη απάντηση έχει δοθεί εδώ και τριακόσια χρόνια από τον Hobbes, και ήταν αισιόδοξη. Σύμφωνα με την άποψη του, κανένα είδος συνεργασία δεν θα μπορούσε να επιβιώσει χωρίς την κεντρική αρχή, συνεπώς ήταν απαραίτητη η ύπαρξη ισχυρής κυβέρνησης. Την άποψη αυτή, αλλά και άλλες αναλύει και σχολιάζει ο συγγραφέας, προσπαθώντας να διερευνήσει την αναγκαιότητα και τη δυνατή ύπαρξη της συνεργασίας στις κοινωνίες, τόσο σε προσωπικό επίπεδο, όσο και σε διακρατικό.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Είχα ολοκληρώσει την ανάγνωση και βρισκόμουν στη δύσκολη φάση όπου αναζητούσα τις φράσεις με τις οποίες θα ξεκινούσα το κείμενό μου για την Εξέλιξη της Συνεργασίας, όταν ο ταχυδρόμος έφερε φρεσκοτυπωμένο το περιοδικό Nature και στο εξώφυλλό του διάβασα: «Game Theory: Viral Cooperation and Selfishness», ήτοι «Θεωρία των Παιγνίων: Ιική Συνεργασία και Εγωισμός» ­ αυτό ήταν. Στο εσωτερικό, ο τίτλος ήταν ακόμη προκλητικότερος: «Phage-lift for Game Theory», έκανε λογοπαίγνιο με το face-lift ο επί της ύλης του περιοδικού, διότι ο ιός ήταν για την ακρίβεια «φάγος», ιός που προσβάλλει και κατατρώει βακτηρίδια. Στον υπότιτλο επεξηγούσε ότι διενεργήθηκε πείραμα από το οποίο προκύπτει ότι οι κλώνοι του ιού «φ6» αντιμετωπίζουν το «Δίλημμα του Φυλακισμένου» όταν πολλαπλασιάζονται μέσα στο βακτηρίδιο ­ και το επιλύουν με σοφότερο τρόπο από τους ορθολογικούς ανθρώπους!

Το «Δίλημμα του Φυλακισμένου» είναι το διασημότερο παράδειγμα παιγνίου. Σε δύο (προ)φυλακισμένους για κάποιο έγκλημα ο ανακριτής έχει ανακοινώσει, στον καθένα χωριστά, τα εξής: τα στοιχεία που υπάρχουν εναντίον τους είναι τέτοια ώστε το δικαστήριο θα τους καταδικάσει και τους δύο σε τρία χρόνια φυλάκισης. Αν όμως κάποιος από τους δύο ομολογήσει το έγκλημα, τότε αυτός δεν θα τιμωρηθεί αλλά ο συγκατηγορούμενός του θα καταδικαστεί σε δέκα χρόνια φυλάκισης. Αν όμως και οι δύο ομολογήσουν δεν ισχύει η «προσφορά», θα έχουν απλώς και οι δύο το ελαφρυντικό της ομολογίας και θα καταδικαστούν και οι δύο σε φυλάκιση επτά ετών.

Οι δύο (προ)φυλακισμένοι βρίσκονται σε χωριστά κελιά και δεν μπορούν να επικοινωνήσουν και να συνεννοηθούν για τη στάση τους. Ο κατηγορούμενος Α σκέπτεται: αν ο Β προδώσει κι εγώ σιωπήσω, τότε θα καταδικαστώ σε δέκα χρόνια φυλακή. Αν προδώσω κι εγώ, θα καταδικαστώ μόνο επτά. Αρα, αν ο Β προδώσει, με συμφέρει να προδώσω κι εγώ. Αν ο Β σιωπήσει, τότε αν σιωπήσω κι εγώ καταδικάζομαι τρία χρόνια· αν όμως προδώσω, τότε απελευθερώνομαι. Αρα, αν ο Β σιωπήσει, εμένα με συμφέρει να προδώσω.

Ήτοι, το συμπέρασμα του Α είναι: «Ό,τι κι αν κάνει ο Β, εμένα με συμφέρει να προδώσω». Στο ίδιο όμως ακριβώς συμπέρασμα καταλήγει και ο Β όταν αναλύει τα ενδεχόμενα που υπάρχουν από τη δική του σκοπιά ­ με αποτέλεσμα να οδηγηθούν και οι δύο να προδώσουν και να τιμωρηθούν με επτά χρόνια φυλάκισης, ενώ αν είχαν σιωπήσει, αν είχαν συνεργαστεί δηλαδή, θα είχαν καταδικαστεί σε τρία μόνο χρόνια φυλάκισης.

Ήτοι, η ορθολογική συμπεριφορά του παίκτη που αντιμετωπίζει το Δίλημμα του Φυλακισμένου και θέλει να μεγιστοποιήσει το όφελός του είναι να προδώσει ­ υπό τον όρο, βέβαια, ότι είναι ελεύθερο υποκείμενο που παίρνει μόνο του αποφάσεις. Διότι η Μαφία, που γνωρίζει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι φυλακισμένοι, φρόντισε να το λύσει προς το συμφέρον τους επιβάλλοντας με ανώτερη βία τη συνεργασία: Η ομερτά προβλέπει ότι όποιος προδώσει πεθαίνει.

Τι κοινό μπορούν να έχουν άραγε ο (προ)φυλακισμένος που αγωνιά σε πόσα χρόνια φυλάκισης θα καταδικαστεί και ο ιός που αναζητά τα συστατικά που θα του επιτρέψουν να αναπαραχθεί; Από την άποψη της υπόστασής τους, απολύτως κανένα κοινό ­ το πολύ πολύ ο φυλακισμένος να είναι εν αγνοία του ξενιστής του ιού. Από τυπική φορμαλιστική σκοπιά όμως ο φυλακισμένος και ο ιός «έχουν» το ίδιο δίλημμα: αν θα «συνεργαστούν» ή θα «προδώσουν».

Τη δυνατότητα να αναζητούμε κοινά χαρακτηριστικά σε καταστάσεις που αφορούν ιούς, οργανισμούς, ανθρώπους, οργανώσεις, χώρες και να μελετάμε με τα ίδια εργαλεία τη συμπεριφορά τους μας την έδωσε η Θεωρία των Παιγνίων, δημιούργημα κι αυτή του scientific boom που ακολούθησε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν εξίσου γόνιμο με το baby boom της ίδιας εποχής, αφού μας έδωσε όλα όσα κυριαρχούν σήμερα στη ζωή μας: την πυρηνική τεχνολογία, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τη μοριακή βιολογία.

Η Θεωρία των Παιγνίων ασχολείται με το πρόβλημα το παλιό όσο και ο άνθρωπος (ή όσο και η ζωή, υποστηρίζουν ορισμένοι) του πώς θα βγει κανείς κερδισμένος σε καταστάσεις ανταγωνιστικές όπου περισσότεροι από ένας «παίκτες» προσπαθούν να αποκομίσουν οφέλη. Η θεωρία αυτή προσπαθεί να προσδιορίσει τα διακυβευόμενα, τους κανόνες του παιχνιδιού, τις στρατηγικές των αντιπάλων παικτών ­ και να εντοπίσει την άριστη για να αποκομίσει κανείς τα μέγιστα οφέλη. Για όσους ενδιαφέρονται υπάρχει το βιβλίο του Πάρι Βαρβαρούση Στρατηγική των Παιγνίων (Εκδόσεις Παπαζήση), όπου γίνεται γενική εισαγωγή στο θέμα και παρουσιάζονται πολλά παραδείγματα από τον χώρο των διεθνών σχέσεων ­ των ελληνοτουρκικών κυρίως.

Αυτό που συνήθως έρχεται αυτόματα στον νου είναι τα παίγνια «μηδενικού αθροίσματος» (zero sum games), όπως το σκάκι, το ποδόσφαιρο, η πυγμαχία: ό,τι κερδίζει ο ένας στα παιχνίδια αυτά, το χάνει ο άλλος, δεν είναι δυνατόν να έχουν και οι δύο όφελος. Ενίοτε τα παιχνίδια αυτά έχουν τον μακάβριο τίτλο «ο θάνατός σου η ζωή μου», τίτλο που υποτίθεται ότι εκφράζει τη μεγάλη σοφία του πανεπιστημίου του πεζοδρομίου για τα τεκταινόμενα στην κοινωνία μας και στην πορεία της μακραίωνης (δαρβινικής) εξέλιξης των ειδών ­ αλλά, κατά τους εθνικιστές, και στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Αν όμως όλα τα παίγνια της ζωής συνοψίζονταν σε αυτό το ένα και μοναδικό, τότε θα ζούσαμε σε κόσμο κουραστικό και μονότονο όπου δεν θα υπήρχε παρά μόνο ένα είδος, σε όλα τα πεδία: ο Νικητής.

Πολύ συνηθέστερα, πολύ πιο ενδιαφέροντα και συναρπαστικά είναι τα πραγματικά παιχνίδια τα οποία, χωρίς να αποκλείουν την εξόντωση του άλλου, έχουν μεγαλύτερη γκάμα επιλογών, όπως στο Δίλημμα του Φυλακισμένου. Ουσιαστικά το δίλημμα προδοσίας/συνεργασίας μάς τίθεται συνεχώς στη ζωή μας: Να εμπιστευθούμε τον απέναντι ή ετοιμάζεται να μας κάνει κακό και, επομένως, ας τον προλάβουμε για να μην πιαστούμε κορόιδα;

Το ευχάριστο για την κοινωνία, την ανθρωπότητα, τη ζωή (και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις) είναι ότι ο Ρόμπερτ Αξελροντ αποδεικνύει πως η προδοσία δεν είναι ο άριστος κανόνας ­ γι' αυτό το βιβλίο του είναι κλασικό σε πολλούς επιστημονικούς τομείς, από τη βιολογία ως τις διεθνείς σχέσεις, και δεν λείπει ποτέ από τις βιβλιογραφίες σχετικών εργασιών κι ας γράφτηκε πριν από 15 χρόνια ­ δεν έλειπε βέβαια ούτε από τη βιβλιογραφία του άρθρου του Nature που προανέφερα. Και είναι ευτύχημα που Η Εξέλιξη της Συνεργασίας μεταφράστηκε, επιτέλους, στα ελληνικά.

Ο Άξελροντ είχε τη μεγαλοφυή ιδέα να διερευνήσει εμπειρικά αν αποδίδει περισσότερο η συνεργασία ή η προδοσία στις περιπτώσεις εκείνες, όπως συμβαίνει στην πραγματική ζωή, που το παίγνιο παίζεται όχι μία φορά αλλά επανειλημμένα και οι παίκτες αποφασίζουν πώς θα φερθούν ανάλογα με το ποια ήταν η προηγούμενη συμπεριφορά των αντιπάλων τους.

Το συμπέρασμα του Άξελροντ από τα «τουρνουά» προσωπικών στρατηγικών που οργάνωσε, όπου αντιπαρατέθηκαν προδότες, μοχθηροί, αφελείς, ευγενικοί, κορόιδα με τη μορφή προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών που τα είχαν ετοιμάσει ειδικοί της Θεωρίας των Παιγνίων: εφόσον υπάρχει μεγάλη πιθανότητα οι παίκτες να ξανασυναντηθούν, η συνεργασία ριζώνει και αναπτύσσεται ­ χαμένοι βγαίνουν όσοι προδίδουν. Η επιτυχέστερη στρατηγική ήταν το «Μία σου και μία μου»: ο παίκτης-πρόγραμμα ξεκινούσε συνεργαζόμενος με τον αντίπαλο παίκτη-πρόγραμμα. Αν αυτός συνεργαζόταν, συνέχιζε. Αν τον πρόδιδε, πρόδιδε και εκείνος. Απλό και στοιχειώδες.

Ο Άξελροντ παρουσιάζει ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της τακτικής σε συνθήκες όπου είναι αδύνατον να σκεφθεί κανείς ότι μπορεί να ευδοκιμήσει: σε συνθήκες πολέμου. Παρουσιάζει το πώς και με ποιους κανόνες οι φαντάροι των χαρακωμάτων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ξεγελούσαν τους ανωτέρους τους πυροβολώντας στον βρόντο, με την ελπίδα (που εκπληρωνόταν) ότι οι εχθροί φαντάροι της απέναντι πλευράς θα έκαναν το ίδιο. Συνοψίζει τα συμπεράσματα της έρευνάς του σε τέσσερις πολύ βασικούς κανόνες συμπεριφοράς, για όποιον θέλει να πετυχαίνει στο παιχνίδι της ζωής:

* Μη φθονείτε την επιτυχία του άλλου.

* Μην προδίδετε πρώτοι.

* Ανταποδώστε και τη συνεργασία και την προδοσία.

* Μην το παρακάνετε σε εξυπνάδα.

Δεν πρόκειται για «κανόνες ηθικής» υπαγορευμένους από κάποια ανώτερη αρχή αλλά για κανόνες που προκύπτουν από το ποια προγράμματα-παίκτες κέρδισαν τα περισσότερα αντιμετωπίζοντας μοχθηρούς και εκδικητικούς αντιπάλους.

Η εργασία του Άξελροντ αποτέλεσε τομή και σε άλλο πεδίο, αυτό της εξελικτικής βιολογίας, αναφορικά με το ζήτημα του αλτρουισμού: Στην αδυσώπητη, όπως συνήθως περιγράφεται, μάχη για «επιβίωση του ικανότερου» υπάρχει περιθώριο για αλληλεγγύη, βοήθεια, συνεργασία; Το άρθρο που έγραψαν με τον βιολόγο Ντ. Χάμιλτον, και αποτελεί το πέμπτο κεφάλαιο του βιβλίου, αποδεικνύει πώς η συνεργασία μπορεί να αποτελέσει εξελικτικά σταθερή στρατηγική, δηλαδή συμπεριφορά που να επιτρέπει τη διάχυση εκείνων των ατομικών χαρακτηριστικών που κάνουν τα είδη να εξελίσσονται, να «βελτιώνονται» και να επικρατούν. Πρόκειται για άρθρο που κυριολεκτικά άλλαξε την πορεία σκέψης στον χώρο των βιολογικών επιστημών ­ και του οποίου τα συμπεράσματα έρχεται να επικυρώσει και η συμπεριφορά του φάγου «φ6» που προαναφέραμε: η συνεργασία μεταξύ τους αποτελεί εξελικτικά σταθερή στρατηγική, επιτρέπει δηλαδή στους φάγους να πολλαπλασιάζονται και να κυριαρχούν στην «οικολογική κόγχη» τους ­ σε βάρος άλλων φάγων που δεν είναι συνεργάσιμοι, και προφανώς σε βάρος του βακτηριδίου...

Το βιβλίο του Άξελροντ αποτελεί πραγματική πνευματική πρόκληση που καταρρίπτει πλήθος απλοϊκών συμπερασμάτων για τις «αλήθειες» της ζωής, της πολιτικής, των διεθνών σχέσεων. Με αδρά επιχειρήματα αντιπαραθέτει στον αρπακτικό κυνισμό ευγενικότερους και επωφελέστερους (για όλους) κανόνες συμβίωσης. Κανόνες που στην πραγματικότητα εφαρμόζονται, ασυνείδητα, αιώνες τώρα και επιτρέπουν στις κοινωνίες να αναπτύσσονται και να μεγαλουργούν ­ σε όσες κατάλαβαν ότι το «πόλεμος όλων εναντίον όλων» δεν είναι μόνο βλακώδες αλλά και καταστρεπτικό για όλους.

Δημήτρης Ψυχογιός, ΤΟ ΒΗΜΑ, 11-07-1999