Πλωτές γυναίκες

Όμορφες, αγέρωχες, σχεδόν βασιλικές, σχεδιάζουν ένα κοσμοπολίτικο μέλλον με το βλέμμα στραμμένο προς το αμφιβόλου αίγλης παρελθόν τους. Παραμένουν ακίνητες ανάμεσα στην πικρή μυρωδιά της επεξεργασίας του καπνού που σκεπάζει τις βακχικές γιορτές εξαίσιων γυναικών και ισχυρών αρχόντων ενός τόπου που ακμάζει πλωτός και φωτεινός. Σπαταλούν αλόγιστα τον χρόνο, μέχρις ότου η ζωή τους τιμηθεί από το απρόοπτο· εκείνη τη στροφή που επιφυλάσσει η μοίρα ή σκηνοθετεί η απόγνωση.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεύτερο ιστορικό μυθιστόρημα του Καβαλιώτη ποιητή και πεζογράφου Διαμαντή Αξιώτη (στο ενεργητικό του περιλαμβάνονται, πλέον των μυθιστορημάτων, τέσσερις ποιητικές συλλογές, δύο συλλογές διηγημάτων και τρεις λογοτεχνικές ανθολογίες), με χρόνο ανάπτυξης από το Σεπτέμβριο του 1902 ώς το Νοέμβριο του 1977. Αν στο πρώτο μυθιστόρημα του Αξιώτη, που κυκλοφόρησε το 1999, με τίτλο «Το ελάχιστον της ζωής του», πρωταγωνιστής είναι ο ιδρυτής της αιγυπτιακής δυναστείας Μοχάμετ Αλι, στις «Πλωτές γυναίκες» το βασικό ρόλο έχει μια οικογένεια με βυζαντινή καταγωγή: οι Δούκες. Με κέντρο αναφοράς την Καβάλα, ο τριτοπρόσωπος αφηγητής του Αξιώτη αναλαμβάνει να δώσει ένα μακρύ, όσο και εξαιρετικά περιπετειώδες οικογενειακό χρονικό, μέσα από το οποίο παρελαύνουν όλα τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν την Ελλάδα κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα: η Μικρασιατική Καταστροφή, η γερμανική (για τη Θράκη, βουλγαρική) Κατοχή αλλά και ο μεταπολεμικός πολιτικός ζόφος.



Μια πόλη ταξιδεύει στο χρόνο



Αριστος γνώστης της καβαλιώτικης ιστορίας, ο Αξιώτης φιλοτεχνεί μια πλούσια και ιδιαίτερα ζωηρή τοιχογραφία της πόλης στο διάβα του χρόνου, χωρίς να μας κάνει ποτέ να νιώσουμε πως παρακολουθούμε μια τοπική υπόθεση με στενούς και προδιαγεγραμμένους ορίζοντες. Η Καβάλα γίνεται στην αφήγηση του συγγραφέα αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής μοίρας, όπως διαγράφεται επί μια ολόκληρη ογδοηκονταετία, ενόσω δεν παύει να αποτελεί σταυροδρόμι γλωσσών και πολιτισμών αλλά και χοάνη πλήθους εμπορικών και πολιτικών δραστηριοτήτων. Τα πάντα, βεβαίως, ξεκινούν από τον καπνό και δεν παύουν να στρέφονται ώς το τέλος γύρω απ' αυτόν. Ο,τι όνειρα και φιλοδοξίες έχουν οι Δούκες για την παρουσία τους στον κόσμο σχετίζονται με το εμπόριο του καπνού. Κι όσες καταστροφές, που δεν είναι λίγες, έρχονται να τους βρουν (και εν κατακλείδι να τους ερημώσουν) πάλι του καπνού καμώματα και επινοήματα μοιάζουν.

Κεντρική φιγούρα σ' αυτό το αλισβερίσι δεν είναι άλλος από την κεφαλή της οικογένειας, ο Κωνσταντίνος Δούκας. Γιος καταστραμμένου εμπόρου μετάξης, ο Κωνσταντίνος θα ασχοληθεί σε όλο του το βίο με τον καπνό, προσπαθώντας να συσσωρεύσει πολλά χρήματα, γερή ακίνητη περιουσία και ακαταμάχητο κοινωνικό κύρος. Τίποτε απ' αυτά δεν θα μπορέσει να αποκτήσει στην πραγματικότητα μέχρι τον απροσδόκητο (από αεροπορικό δυστύχημα) θάνατό του. Προσκολλημένος πάντα σε τρίτους, από τις κινήσεις και τα κεφάλαια των οποίων εξαρτάται απολύτως το ριζικό του, θα βυθιστεί σιγά σιγά σε μια τεράστια ψευδαίσθηση ευμάρειας και επιτυχίας. Με βασιλική συμπεριφορά (όλη η οικογένεια πάσχει ώς το τέρμα από ένα είδος αγκύλωσης με τους βασιλιάδες), αλλά μισογεμάτη τσέπη, με επιχειρήσεις χωρίς μαγιά και δίχως προοπτική, όπως και με ατέλειωτα ερωτικά παιχνίδια, ο Κωνσταντίνος θα αρχίσει από ένα σημείο και μετά να αδιαφορεί παντελώς για τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Κι όταν θα χαθεί στα κουτουρού ο γιος του Μιχάλης (η μοναδική του ελπίδα στη γυναικοκρατούμενη οικογενειακή εστία) δεν θα πάει βήμα παρά πέρα, δεν θα μπορέσει να αντικαταστήσει καν τον ίδιο και τη σκιώδη αλαζονεία του. Οι γυναίκες θα κρατήσουν εκούσες άκουσες τα ηνία, για να καταλήξουν στο μαρασμό και την ταπείνωση - ωχρά αντίγραφα της δικής του ματαιοδοξίας και αυτοεξαπάτησης.



Η τέχνη της ψευδαίσθησης



Εκείνο, νομίζω, που προσδιορίζει πάνω απ' όλα τους χαρακτήρες στο μυθιστόρημα του Αξιώτη (με αφετηρία την ψευδαισθητική προσωπικότητα του Κωνσταντίνου) είναι η ανικανότητά τους να ζήσουν σ' ένα πραγματικό περιβάλλον. Το θέμα παρουσιάζει ούτως ή άλλως πολύ ενδιαφέρον, βγαίνει καλά, και ο συγγραφέας ξέρει πώς να το τονίσει και εξωτερικά, όταν παρεμβάλλει τεχνηέντως τις εικόνες των κατά καιρούς βασιλικών εμφανίσεων, με τις οποίες οι Δούκες ρίχνουν παχύ βούτυρο στο φτωχό ψωμί τους. Αν ο Αξιώτης αναδείκνυε περισσότερο την αντίθεση μεταξύ του τι πιστεύουν οι ήρωες για τον εαυτό τους και του τι νομίζουν οι άλλοι για την πολιτεία τους, τα κέρδη θα ήταν οπωσδήποτε μεγαλύτερα. Είναι, όμως, φανερό πως ο αφηγητής δεν θέλει να οδηγήσει τους πρωταγωνιστές του στα όριά τους, ενδεχομένως για να αποφύγει την παράδοσή τους στη χλεύη, που θα στερούσε από τον αναγνώστη τη δυνατότητα μιας πιο ουσιαστικής κατανόησής τους. Για μια τέτοια κατανόηση, ωστόσο, τα μυθιστορηματικά πρόσωπα του Αξιώτη θα χρειάζονταν ένα βάθος επεξεργασίας το οποίο εν τοις πράγμασι δεν διαθέτουν. Το αποτέλεσμα είναι μια ελαφρώς άτονη γραμμή, που διατρέχει (ευτυχώς χωρίς άλλες συνέπειες) το σύνολο της δράσης.

Οπως κι αν το δούμε, οι «Πλωτές γυναίκες» δεν είναι ένα αδιάφορο βιβλίο. Ο Αξιώτης ελέγχει με πολλή προσοχή το ιστοριογραφικό υλικό του, χωρίς να επιτρέπει στα αποθέματά του ούτε να χαλαρώσουν την πλοκή ούτε να περάσουν πάνω από τους ήρωές του, καταλύοντας την ατομική τους ζωή. Σωστά, επίσης, συντονίζονται οι μετακινήσεις στο χώρο και το χρόνο, οι σχέσεις μεταξύ κομπάρσων και πρωταγωνιστών, όπως και η αναβίωση του τοπικού περίγυρου, όπου και ποικίλα όσο και έντονα χρώματα (από τις διασκεδάσεις των καπνεμπόρων και την παρουσία των ξένων διπλωματών στην Καβάλα ώς τα κοσμοπολίτικα ταξίδια, τα ρούχα, τα ποτά και τα εδέσματα). Κι αν πρέπει να επιστρέψουμε στη συζήτηση για τα αφηγηματικά πρόσωπα, μπορώ χωρίς δυσκολία να ξεχωρίσω, παρά την κάποια έλλειψη επεξεργασίας στην οποία έχω ήδη αναφερθεί, τρία: τον παραδομένο στη χαοτική του συνείδηση Κωνσταντίνο, την ωραία αφημένη στο μικρόκοσμό της Πλουσία, όπως και την κρυφά ερωτική Ιουλία που, αν και πανταχού παρούσα, παραμένει σε όλες τις σελίδες του βιβλίου μια πολύ διακριτική μορφή.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/12/2002