Το ελάχιστον της ζωής του

Το μυθιστόρημα παρουσιάζει τον Μοχάμετ σαν έναν ακόμη διχασμένο αλλόθρησκο, μοιρασμένο ανάμεσα στον Μωάμεθ και στον Ιησού, στην εκρηκτική ιστορία της Βαλκανικής Χερσονήσου, κατ' εξοχήν τόπο θρησκευτικών και πολιτισμικών επιμειξιών. Η ιστορία αναφέρει πως ο Μοχάμετ βοήθησε τον Σουλτάνο στην καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης, ωστόσο το μυθιστόρημα θυμίζει ότι παράλληλα ευεργέτησε πλουσιοπάροχα και κατ' επανάληψη τον γενέθλιο τόπο του, την Καβάλα, και την απέναντι νήσο Θάσο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Και πάλι ο λόγος για ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Ενα ακόμη μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται στη Βαλκανική Χερσόνησο, τον κατ' εξοχήν τόπο θρησκευτικών και πολιτισμικών επιμειξιών, ιδίως στη διάρκεια των τελευταίων αιώνων. Κέντρο αυτή τη φορά η Καβάλα, η πόλη με τα πολλαπλά ονόματα και τα πολλαπλασιαζόμενα λογοτεχνικά πρόσωπα. Μέσα σε έναν χρόνο προστέθηκαν στην ήδη πλούσια παρακαταθήκη δύο ιστορικά μυθιστορήματα· Τα νερά της Χερσονήσου του Θ. Γρηγοριάδη και το πρόσφατο του Δ. Αξιώτη. Καβαλιώτες οι συγγραφείς, εκκινούν τα μυθιστορήματά τους και ως ταξίδια μετά αλλοθρήσκου. Διιστάμενες οι δύο μυθιστορίες, ωστόσο παραμένει ως κοινός παρονομαστής ο προνομιούχος χώρος, όπου ανέκαθεν συμβαίνει η σύζευξη διαφορετικών λαών, με πρωταρχικό το στοιχείο του νερού, μέσο επιβίωσης και εξαγνισμού.

Ο Δ. Αξιώτης συντάσσει μυθιστορηματική βιογραφία του Μωχάμετ Αλη. Οι προδημοσιεύσεις δείχνουν ότι την ετοίμαζε από καιρό, φύλαξε όμως την έκδοσή της για την επέτειο των 150 χρόνων από τον θάνατο του «στρατηλάτη». Για τον μέγα πασά επί μισό αιώνα της Αιγύπτου, ιδρυτή μακρόβιας δυναστείας που διακυβέρνησε τη χώρα του Νείλου από τις αρχές του 19ου αιώνα ως τα μέσα του 20ού, έχουν γραφεί πολλές μελέτες και βιογραφίες από Αιγύπτιους και Αγγλους. Κατά κανόνα, η έμφαση δίνεται στα χρόνια της ωριμότητας, αφότου ο τριακονταετής Μωχάμετ Αλη συμμετείχε στην εκστρατεία των Οθωμανών στην Αίγυπτο εναντίον των Γάλλων του Ναπολέοντα.

Σε αντίθεση, τον Δ. Αξιώτη, όπως δηλώνει και ο τίτλος του βιβλίου, τον εμπνέει «το ελάχιστον της ζωής τού» Μωχάμετ Αλη, που είναι ταυτόχρονα η τόσο καθοριστική περίοδος των παιδικών χρόνων και της νεότητας, όταν αυτός ζούσε μεταξύ Καβάλας, Θάσου και Ελευθερουπόλεως, την μικρή κωμόπολη που ως πρόσφατα έλεγαν Πράβι. Σε ό,τι συνέβη κατόπιν αφιερώνει λίγες, καταληκτικές σελίδες. Ενας λόγος όμως είναι να χαρακτηριστεί το βιβλίο μυθιστορηματική βιογραφία και ο μύθος αδικείται αν εκληφθεί μόνο ως ιστόρημα των παιδικών και νεανικών χρόνων του Μωχάμετ Αλη.

«Κάθε που ανοίγω το παράθυρο / βλέπω την πολιτεία μου...» αρχίζει ένα ποίημα του Δ. Αξιώτη και φαίνεται ότι κυριολεκτεί, καθώς το έργο του, ποιητικό και πεζογραφικό, έχει κύριο χαρακτηριστικό την εντοπιότητα. Αλλωστε είναι ένας συγγραφέας, από τους ελάχιστους σήμερα πια, που κατοικοεδρεύει στον γενέθλιο τόπο του. Αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτείας της Καβάλας, ο «Μουχαμάντ Αλή Πασάς», οικείος του συγγραφέα, στοιχειώνει τους περιπάτους του και τα διηγήματά του. Ο Δ. Αξιώτης διαπλέκει ατομική μνήμη και συλλογικό μύθο, όπως παρατηρούσε ο Α. Ζήρας, ήδη πριν από 15 χρόνια.

Τρόπος αφήγησης που καρποφορεί σε βορειοελλαδίτες συγγραφείς, από τα μυθιστορήματα του Ν. Μπακόλα ως ορισμένα διηγήματα νεοτέρων. Ωστόσο, στον οίστρο και στην κάπως άναρχη παράθεση ιστοριών και παραλλαγών, ο Δ. Αξιώτης φαίνεται να συγγενεύει ως ένα σημείο με τον λίγο νεότερό του Π. Θεοδωρίδη. Περισσότερο λυρικός ο πρώτος, μάλλον παιγνιώδης ο δεύτερος, αμφότεροι ανασκάπτουν διαδοχικά στρώματα της παράδοσης για να μεγαλύνουν τη μακεδονική και θρακική χώρα. Δεν μοιάζει να έχουν κατά νου την παραμυθία της περιδιάβασης ενός Ν. Γ. Πεντζίκη, ο οποίος και παραμένει ομφαλός της όλης αυτής αφηγηματικής.

Αγνώστου εθνικής καταγωγής, το πιθανότερο Αλβανός, ο Μωχάμετ Αλη· και ο Δ. Αξιώτης παραθέτει πολλαπλές εκδοχές περί του πατρός του, Ιμπραήμ αγά, υδρονόμου της περιοχής. Ως τον σημαντικό λόγιο του 18ου αιώνα, Θεόδωρο Αναστασίου Καβαλιώτη, συνδέει μυθιστορηματική αδεία με τη δράση του Ιμπραήμ.

Μια διαφορετική αναφορά σε αυτό τον παραγνωρισμένο δάσκαλο βρίσκουμε στο πρόσφατο ταξιδιωτικό του Χρίστου Ζαφείρη Βαλκάνιος Πραματευτής. Τις ιστορίες για τον Ιμπραήμ διαδέχονται οι παραλλαγές για τα παιδικά χρόνια του Μωχάμετ Αλη, δέκατου έβδομου και τελευταίου τέκνου του αγά.

Ολες οι εκδοχές συμφωνούν ότι γαλουχήθηκε από χριστιανή, όπως όμως φαίνεται περισσότερες της μιας οικογένειες Θασίων, παράπλευρων ορεινών χωριών, ερίζουν για την ανατροφή του. Η επίσημη ιστορία αρχίζει όταν δωδεκαετή τον παραλαμβάνει ένας φίλος του πατέρα του, ανώτερος τούρκος αξιωματούχος. Και πάλι όμως το μυθιστόρημα συγκεντρώνει ή και εφευρίσκει συμβάντα που αναδεικνύουν τον αντιφατικό χαρακτήρα του, τον οποίο και τονίζουν οι βιογράφοι του. Πρόξενος κακών, ταυτόχρονα συμπονετικός στάθηκε ο Μωχάμετ Αλη στον κατοπινό βίο του. Βοήθησε μεν τον σουλτάνο στην καταστολή της Ελληνικής Επανάστασης, έδειξε όμως πάντα φιλία και εκτίμηση στους Ελληνες και πήρε υπό την προστασία του τους γενέθλιους τόπους της Καβάλας και της Θάσου. Τέλος, από «το ελάχιστον της ζωής τού» Μωχάμετ Αλη δεν λείπουν οι εφηβικοί έρωτες, όπως αρμόζει σε έναν άντρα που απέκτησε από 84 ως 95 παιδιά, ανάλογα με την ιστορική πηγή.

Πέραν των αμφιβολιών για την καταγωγή του, το σίγουρο είναι ότι παρέμεινε μουσουλμάνος, αφού η χριστιανή ορθόδοξη οικογένεια που τον μεγάλωσε «δεν του γύρισε την πίστη». «Ανάμεσα σε δύο θρησκείες και σε δύο πολιτισμούς αιωρείται» ο Μωχάμετ Αλη· «Μωάμεθ και Ιησούς συγχέονται στις προσευχές του». Αυτή η συνύπαρξη των δύο κόσμων είναι η πεμπτουσία του βιβλίου. Ενας διχασμένος αλλόθρησκος ο Μωχάμετ Αλη, αν και περισσότερο τυχερός από τον παλαιότερο προστάτη της πόλης της Καβάλας, τον Ιμπραχήμ πασά, τον επονομαζόμενο Φιρένκ, ο Φράγκος, του οποίου τα δεινά κατά παρέκβαση ιστορεί ο Δ. Αξιώτης. Εμπιστος του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς ήταν Ελληνας, γιος παργινού ναυτικού που πουλήθηκε δούλος στην Πόλη και τον μεγάλωσε Τουρκάλα, η οποία και «του γύρισε την πίστη».

Ομοια τραγική τύχη με τον Ισμαήλ Φερίκ πασά, τον Κρήτα, που «ο ίδιος ο Μωχάμετ Αλη τον έβαλε στη Στρατιωτική Σχολή του Καΐρου, ακολουθώντας τη συνήθεια των σουλτάνων να διαλέγουν οι ίδιοι ανάμεσα στους αιχμαλώτους τα πιο ωραία και πιο έξυπνα αγόρια για την αυλή και τ' αξιώματα». Καταπώς αφηγείται τα συμβάντα ένα παλαιότερο μυθιστόρημα, που δίνει και αυτό μια εκδοχή για τον βίο του Μωχάμετ Αλη. Δέκα χρόνια έχουν περάσει από την έκδοση του μυθιστορήματος της Ρ. Γαλανάκη Ο βίος του Ισμαήλ Φερίκ πασά, που έμελλε να είναι το πρώτο χελιδόνι αυτής της άνοιξης νεοελληνικών ιστορικών μυθιστορημάτων.

Ο Δ. Αξιώτης, με το προλογικό και το τελικό κεφάλαιο του βιβλίου του, προλαμβάνει πιθανές ενστάσεις. Πράγματι τελικά ο αφηγητής δεν είναι παρά «ένας ευφάνταστος κάτοικος Καβάλας», άνθρωπος πολυδιαβασμένος που ταξιδεύει μπρος πίσω μέσα στον χρόνο. Οπως η ζωή κάνει κύκλους, έτσι και η διήγηση προχωρά με αναδρομές και πρωθύστερα. Μάλλον ποιητική παρά επική, δίνει ίσο βάρος σε ιστορικά γεγονότα, παραδόσεις και όνειρα. Ισως σε ορισμένες λοξοδρομήσεις και να υπερβάλλει, όπως λ.χ. στην ιστορία της ομογάλακτης αδελφής του Μωχάμετ Αλη, της Αννας. Ωστόσο, ας έχουμε κατά νου ότι κάθε βιβλίο υποβάλλει και διαφορετικό πνεύμα ανάγνωσης. Αν το μυθιστόρημα με πλοκή ζητά τον λογοκρατούμενο, ένα ιστορικό μυθιστόρημα της πρόσφατης εγχώριας παραγωγής απευθύνεται μάλλον στον ρεμβώδη και στοχαστικό.



Μάρη Θεοδοσοπούλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-09-1999





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η εξαίσια θέα της (προ των πολυκατοικιών!) Καβάλας από τα υψώματα του αγίου Σίλλα (ύστερα από μία, μάλλον τυχαία, επαγγελματική αναζήτηση) μας γοήτευσε τόσο πολύ ώστε αποφασίσαμε με τη γυναίκα μου να αρχίσουμε από εκεί την ιατρική μας σταδιοδρομία. Η πόλη (των 25.000 προσφύγων) μας ρούφηξε. Ζήσαμε στην Καβάλα δέκα χρόνια, γνωρίσαμε τον τόπο και την περιοχή, αποχτήσαμε τους φίλους του υπόλοιπου βίου μας.

Ηταν μια καθημερινή απόλαυση το περπάτημα μέσα από τα δρομάκια της πόλης -οι ωραίοι κυβόλιθοι, τα χαμηλά σπίτια με τους δροσερούς μπαξέδες, τα πελώρια καπνομάγαζα, τα εξαίρετα μέγαρα, ο ταρσανάς κάτω από τις Καμάρες του υδραγωγείου, η θάλασσα παντού, απέναντι η Θάσος, στο βάθος απόμακρα η Σαμοθράκη, το Ορος.

Τίποτα, όμως, δεν ήταν πιο συναρπαστικό από έναν περίπατο στην παλιά πόλη, στην άκρη της χερσονήσου, πίσω από τα Κάστρα: περνώντας από το τούρκικο χαμάμ, κι εκείνο το μολυβδοσκέπαστο τεμπελχανείο, το Ιμαρέτ, έφθανες στη μικρή πλατεία της Παναγίας - κι εκεί βρισκόσουν μοιραία αντιμέτωπος με τον Μωχάμετ Αλη, τον ιδρυτή της αιγυπτιακής δυναστείας, και τα ποικίλα ερωματικά που σου ξυπνούσε... Το (καλούμενο) σπίτι του και ο επιβλητικότατος (και τω όντι ωραίος) ανδριάντας του, δέσποζαν στην περιοχή.

Πλην εγώ, ως Νότιος, δεν μπορούσα να ξεχάσω ότι κοντά στα άλλα τα μεγαλειώδη και τα μεγαλεπήβολα και τα βαρβαρικά, ο Μωχάμετ Αλη κατά την Επανάστασιν απέστειλε στρατόν και στόλον, υπό τον υιόν του Ιβραήμ, κατά της Ελλάδος... Ο Ιμπραήμ ξεπάτωσε, κυριολεκτικά, τον Μοριά - και η επάρατος μνήμη του ακόμη σκιάζει τον τόπο.

Εκείνος ο ευφάνταστος (ο κατ' ιδιόμορφον δόκησιν σκεπτόμενος) κάτοικος Καβάλας, ο συγγραφέας Διαμαντής Αξιώτης, αποφασίζει να ασχοληθεί με αυτή την περίεργη προσωπικότητα του Μωχάμετ Αλη -και του χαρίζει ένα εξαιρετικό βιβλίο τετρακοσίων σελίδων.

Το βιβλίο χαρακτηρίζει μια άκρως ευρηματική αφηγηματική οικονομία. Χωρίζοντάς το σε έξι μέρη (και κάθε μέρος σε δύο κεφάλαια), ο Αξιώτης συμπαρασύρει τον αναγνώστη σε μια μυθοπλασία όπου, πέρα από το ιστορικό παρελθόν (που μάλλον υποβάλλεται παρά εξιστορείται), μεγάλοι πρωταγωνιστές αναδεικνύονται οι άνθρωποι και ο τόπος. Βαδίζοντας στα αχνάρια παλιότερων γραφών, ο Αξιώτης προικίζει το βιβλίο του (αλλά και τον αναγνώστη) με υποκεφάλαια, των οποίων προηγείται (εν είδει περιλήψεων) η τιτλοδότηση των όσων μέλλεται να ανιστορηθούν: πρόκειται για ένα ευφυέστατο μυθιστορηματικό τέχνημα, που προσφέρει ένα σίγουρο μίτο αναγνωστικής προσπέλασης. Ιδού ένα δείγμα:

...σε νήσο γαλουχίας

Το αμάρτημα της Αργυρής. Τα τρία ομογάλακτα της Θάσου. Εκτός των ορίων ανακαλούν την Αργυρή: σα δέντρο καρυδιάς, πλατιάς βασιλικής σαν φοίνικα μονοκότυλο των παλμιδών σαν Χάρη Μεγίστη που στέρεψε το γάλα της. Η απαγωγή του Θεοδωρούδη. Στα φτερά των τζιτζικιών. Ο γάμος του Μωχάμετ και της Αννας. Η άτεκνη βασίλισσα και ο Θάσιος μελισσοκόμος. Το σπουδαιότερο πράγμα στη ζωή είναι η επιθυμία. Τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις; Παλάμες με εκατό δάκτυλα σταμάτησαν το νερό. Η γένεσις. Η αιματηρή φορολογία. Ούτε άγγελος τα παραστάθηκε, μηδέ στρατηγός. Η αρπαγή του Λουκά Ζωίδη και η απόγνωση της Χρυσάνθης. Η θυσία του Πρωτόκλητου Ανδρέα. Το σώμα των γενίτσαρων. Η χολέρα στην περιοχή της Καβάλας.

Το μυθιστόρημα (γιατί περί μυθιστορήματος, ιστορικού έστω, πρόκειται) είναι ένα από τα πιο συγκροτημένα και ευφρόσυνα, που κυκλοφόρησαν τελευταία - και είναι κρίμα (για όλους!) που παρέμεινε εκτός πάσης διακρίσεως... Η ξενάγηση στο μακεδονικό χώρο είναι αυτόχρημα πολύτιμη: ο τόπος, τα προϊόντα του (ο καπνός!), οι άνθρωποι (η μοίρα τους) μπλέκονται σε ένα χορό απόκοσμο, αλλά (περιέργως) άκρως ζωντανόν, ενώ καθίσταται σαφές ότι, επί πάντων, επικρέμαται μια άλλη βούληση, εκτός προβλέψεως. Διστάζω, λοιπόν, να χρησιμοποιήσω τον όρο «ιστορικό μυθιστόρημα», αφού είναι σαφές ότι, πολύ πέραν της (καλούμενης) ιστορικής αλήθειας, εκείνο που βαραίνει και εντυπωσιάζει εδώ, είναι η γλαφυρή ψυχογραφία των ηρώων.

Ενια κεφάλαια απογειώνουν βιβλίο και αναγνώστη - και ένα από αυτά (κορυφαίο, ίσως) παραμένει η περιγραφή του χαμάμ (που ήδη μνημονεύσαμε), κεφάλαιο που στην περιληπτική τιτλοδότηση επισημαίνεται με τη φρασούλα η ηδονή των λουτρών. Κάτι ανάλογο θα μπορούσε να λεχθεί για πολλά ακόμη - όπως η ανάβαση στο Παγγαίο, το χυτήριο βλημάτων του Πραβίου, η φωτιά της Θάσου, η μικρή eroica στο χωριό Ραχώνι κ.ά.

Μέσα από όλα αυτά τα κεφάλαια, που σφύζουν από μιαν ιδιαίτερη αφηγηματική δεξιότητα, εύκολα αναδύεται ο άδοξος θαυμασμός του Αξιώτη γι' αυτή την περίεργη (και αντιφατικότατη) μορφή του Μωχάμετ Αλη. Ισως η μεγαλύτερη αρετή του βιβλίου να είναι η αξιοθαύμαστη ιστορική οικονομία του - γεγονός που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθεί τις ιστορικές δολιχοδρομίες της αφήγησης, χωρίς το παράπαν να διακόπτεται η αναγνωστική του απόλαυση.




ΗΛΙΑΣ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/02/2001