Ως κυλιόμενος τάπης

ΚΡΙΤΙΚΗ



Επιφανείς πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης φιλοξενούνται από τους εκδοτικούς οίκους της Αθήνας, τους μεσαίους ή και τους μεγαλύτερους, γεγονός που επιβεβαιώνει την ευρύτερη αναγνώριση της παρουσίας τους, όταν μάλιστα οι Θεσσαλονικείς επιμένουν σε συλλογές διηγημάτων, αντί των σαφώς εμπορικότερων μυθιστορημάτων. Ευτυχώς, σήμερα πια και χάρη στα κερδοφόρα και τηλεοπτικώς υποστηριζόμενα μπεστ σέλερ, οι εκδότες μας έχουν την πολυτέλεια να στεγάζουν και λογοτεχνήματα που, από τη φύση τους, απευθύνονται σε ένα μάλλον περιορισμένο αναγνωστικό κοινό.

Η πρόσφατη συλλογή διηγημάτων του Τ. Αλαβέρα είναι το πρώτο πεζογραφικό βιβλίο του που κυκλοφορεί από μεγάλο εκδοτικό οίκο της πρωτεύουσας. Κατά τη γνώμη μας, δικαιωματικά. Ο Τ. Αλαβέρας εισήλθε στην όγδοη δεκαετία του βίου του, έχοντας συμπληρώσει μία πεντηκονταετία δόκιμης λογοτεχνικής παρουσίας και, παραλλήλως, 43 συναπτά έτη στο πηδάλιο του μακροβιότερου περιοδικού της Θεσσαλονίκης, της «Νέας Πορείας». Πρόκειται για το δεύτερο σε μακροζωία ελληνικό περιοδικό, μετά τη «Νέα Εστία», χρονολογούμενο από τον Μάρτιο του 1955, όταν κυκλοφόρησε το πρώτο του φύλλο.

Ο Τ. Αλαβέρας είναι μεταξύ των πρώτων πεζογράφων που εμφανίσθηκαν την περίοδο αμέσως μετά την Κατοχή. Αρχικά με διηγήματα σε περιοδικά της εποχής (1946 στο «Μακεδονικό Ημερολόγιο», Δεκέμβριος 1948 στην «Ελληνική Δημιουργία» και από τον Ιούνιο του 1947 στις «Μορφές», όπου και δημοσιεύει συνολικά δεκατέσσερα διηγήματα μέχρι το 1954 που το περιοδικό κυκλοφορεί). Λίγα χρόνια αργότερα, το 1952, βρέθηκε μεταξύ των πρώτων μεταπολεμικών συγγραφέων που εξέδωσαν βιβλίο. Μία συλλογή διηγημάτων, «Τ' αγρίμια του άλλου δάσους», με πέντε διηγήματα, για την εποχή θεματικά παρακινδυνευμένα, αφού είναι από τα πρώτα πεζογραφήματα που αγγίζουν, από την πλευρά ενός στρατευμένου στον κυβερνητικό στρατό, την τότε ζέουσα εμπειρία του εμφυλίου.

Παρά την πρώιμη εμφάνιση του Τ. Αλαβέρα, 20 ετών το 1946, στην πάροδο των δεκαετιών αποδείχθηκε ολιγογράφος. Συνολικά, μέχρι σήμερα, πέντε συλλογές διηγημάτων, δύο μυθιστορήματα, ένα θεατρικό έργο και ένα βιβλίο με ταξιδιωτικές εντυπώσεις, στα οποία θα πρέπει να προστεθούν οι κριτικές και τα δοκίμια που συνιστούν την άλλη όψη του συγγραφέα. Ολιγάριθμα τα πεζογραφήματα, όμως η συνεισφορά στη νεοελληνική λογοτεχνία του Τ. Αλαβέρα ­ κατά γενική αποδοχή ­ είναι ιδιαίτερη, όπως τοποθετείται στις παρυφές του εσωτερισμού που άνθησε παλαιότερα στη Θεσσαλονίκη.

Χαρακτηριστικό της πεζογραφίας του Τ. Αλαβέρα ­ όπως παρατηρεί και ο Κ. Στεργιόπουλος που συντάσσει το αντίστοιχο λήμμα στη γραμματολογία Σοκόλη ­ είναι η μη στασιμότητα και η διαφοροποίηση της γραφής που γίνεται περισσότερο αισθητή όπως παρεμβάλλονται μακριά διαστήματα σιωπής. Σε μία πρώτη περίοδο διανοητικής ανάλυσης της πραγματικότητας, με πρόδηλες τάσεις, συμβολιστικές και μεταφυσικές, ανήκουν κυρίως το πρώτο μυθιστόρημα, «Το ρολόγι», 1957, η δεύτερη συλλογή διηγημάτων, «Το μισό του φεγγαριού», 1960 και εν μέρει το δεύτερο μυθιστόρημα, «Οδοστρωτήρας», 1963. Μετά 13 χρόνια επανέρχεται με δύο επιπλέον συλλογές διηγημάτων, «Απ' αφορμή», 1976, και «Γωνίες και όψεις», 1985, οι οποίες απέσπασαν και διακρίσεις. Πρόκειται για μία δεύτερη φάση, περισσότερο υποκειμενική, όπου διακρίνεται μεγαλύτερη αποδοχή των ανθρώπινων, ταυτόχρονα όμως και εντονότερη σαρκαστική και κριτική διάθεση. Η πρόσφατη συλλογή 16 διηγημάτων συνιστά έναν τρίτο σταθμό, κατά σύμπτωση και πάλι μετά 13 χρόνια. Σιωπηρή παρατήρηση ετών και μετά, μέσα σε δύο χρόνια, 14 διηγήματα.

Για το καινούργιο βιβλίο ­ διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο ­ ότι πρόκειται για φαινομενικά δύσκολα διηγήματα, από την πλευρά της γραφής, που όμως γίνονται αμέσως κατανοητά μόλις ο αναγνώστης κατορθώσει τον διάπλου με τη γλώσσα τους. Με αυτόν τον μάλλον αμήχανο τρόπο, ο αναγνώστης προϊδεάζεται για τον συχνά απροσδόκητο πυρήνα των ιστοριών, την πλάγια οπτική, κυρίως όμως για τον ιδιάζοντα τρόπο έκφρασης που, σε μία πρώτη και κατά τα ειωθότα βιαστική ανάγνωση, ξενίζει.

Πράγματι, ο Τ. Αλαβέρας δεν εισέρχεται ευθέως στο θέμα του, προτιμά να το προσεγγίζει λοξοδρομικώς και με διερευνητική διάθεση, δημιουργώντας προσφυή ατμόσφαιρα. Ο αφηγητής παίζει μεταξύ εσωτερικού μονόλογου και ανάλυσης σχεδόν δοκιμιακής φύσεως. Μία παράσταση ή ένα συμβάν είναι το εφαλτήριο για να απογειωθεί η διήγηση σε έναν χώρο όπου η μνήμη ανακατώνεται αξεδιάλυτα με την εφευρετική φαντασία. Σε αυτόν τον τρίτο σταθμό του συγγραφέα, η γλώσσα είναι φροντισμένη και η προ 35ετίας εκτίμηση του Γιώργου Κιτσόπουλου που ήθελε τον Τ. Αλαβέρα «αρνητή του καλλιλογικού στο ύφος» φαίνεται πλέον μη ισχύουσα. Αντίθετα, σημειώνουμε, ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή λέξεων με μικρή συχνότητα στο καθημερινό λεξιλόγιο. Λέξεις της καθαρεύουσας ή της δημοτικής ­ αδιάφορο ­ αρκεί η μείξη τους να αποδίδει έναν ορισμένο στακάτο ρυθμό.

Κυρίως θέμα των διηγημάτων αλλά και έμμονος ιδέα, ευθύς εξ αρχής, του Τ. Αλαβέρα, ο χρόνος, όπως δηλώνεται ήδη με τον τίτλο του πρώτου μυθιστορήματος «Το ρολόγι», αλλά και του καινούργιου βιβλίου. Ο χρόνος ως κυλιόμενος τάπης, «μπρος-πίσω και τ' ανάπαλιν», όπως ακριβώς η μνήμη ρυθμίζει την ανάπτυξη του παρελθόντος, στο οποίο και παραμένει δέσμια. Ο αφηγητής και όσοι χαρακτήρες ψυχογραφούνται, αν στα παλαιότερα πεζογραφήματα βρίσκονται στην ηλικία της ερωτικής πλήρωσης, στα πρόσφατα έχουν φτάσει στο ώριμο ή και προχωρημένο γήρας. Ο συγγραφέας, αντί του έρωτα, ανατέμνει την προσέγγιση στον θάνατο κατά το επίπονο προχώρημα της ηλικίας. Στοχαστικές απόψεις συμπληρώνουν τη σκληρή περιγραφή που επιζητά να αποδώσει με τη μεγαλύτερη πιστότητα τη φυσική παρακμή ενός προσώπου, προσεγγίζοντας ενίοτε το μακάβριο.

Ορισμένα, όμως, από τα πρόσφατα διηγήματα συμβάλλουν ουσιαστικά στο λογοτεχνικό προσωπείο της Θεσσαλονίκης. Το κέντρο της πόλης και κάποιες γειτονιές της ανασύρονται από τη μνήμη με το βάρος μιας ατμόσφαιρας «μπαγιατίλας» καθοριστικής και για τους ανθρώπους αλλοτινών εποχών, όπως δηλώνει και το σχετικό παρωνύμιο. Οι εικόνες συναρμολογούνται, με αδιόρατη συγκίνηση και οξυμμένη διάθεση ματαίωσης και αντιπαραβάλλονται με την αισθητική της σύγχρονης σημερινής όψης της πόλης. Υπόγειος αλλά όχι γι' αυτό λιγότερο αιχμηρός, ο σαρκασμός του συγγραφέα απλώνεται και πέραν της Θεσσαλονίκης, στους άρτι προκύψαντες, ανά τη χώρα, παραδοσιακούς οικισμούς και τη γενικευμένη πλέον τουριστική εκποίηση, μετά την αποχώρηση των γερόντων, που στάθηκαν μέχρι τέλους, ψυχή του τόπου και κραταιοί φορείς της παράδοσης.

Δύο διηγήματα αξιούν ιδιαίτερη αναφορά: Το «Σαρωθροποιείον» για το ευρηματικό της αφήγησης. Το διήγημα έχει τη μορφή λεπτομερούς βιογραφικού, σαν σκελετός μελλοντικού μυθιστορήματος, αλλά και ως ειρωνική υπόμνηση του σαρώματος που είναι ο βίος ενός εκάστου. Και το δεύτερο, το μοναδικό διήγημα της συλλογής γραμμένο προ δεκαετίας, είναι το τρομερόν «Αρχείον», όχι του Ν.Γ. Πεντζίκη, αλλά θεσσαλονικιού συγγραφέως, ονόματι Αβέρκιος Σβερκιάδης. Σε αυτό το αρχείο, που μελλοντικά δεν αποκλείεται να πάρει και τη μορφή ιδρύματος κρατικώς επιχορηγούμενου, φακελώνονται οι ομότεχνοι, ταγοί και συγγραφίσκοι. Τοιουτοτρόπως, ο Αβέρκιος Σβερκιάδης εξαγοράζει σεβασμό και αναγνώριση. Πόσο συγκεκριμένες είναι οι νύξεις της εν λόγω αδυσώπητης σάτιρας, για μας μένει ζητούμενο. Πάντως, το διήγημα μπορεί να εγγραφεί σε μία πιθανή, στο μέλλον, συλλογή πεζογραφημάτων με σάτιρες περί τα λογοτεχνικά.



Μάρη Θεοδοσοπούλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-01-1999