Η πρώτη λέξη

Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Εξάντας το καινούργιο βιβλίο του Βασίλη Αλεξάκη, που γνωρίζει ήδη πολύ μεγάλη επιτυχία στην Γαλλία, όπου κυκλοφορεί από το φθινόπωρο Ήταν υποψήφιο για τα γαλλικά βραβεία λογοτεχνίας Goncourt και Renaudot και έχει αποσπάσει τις καλύτερες κριτικές.

Ο Μιλτιάδης, καθηγητής της συγκριτικής φιλολογίας στο Παρίσι, θα ήθελε πολύ να μάθει, πριν το θάνατό του, ποια ήταν η πρώτη λέξη που ξεστόμισε ο άνθρωπος. «Έτσι θα φύγω πιο ήσυχος», λέει. Δυστυχώς πεθαίνει πριν προλάβει να την ανακαλύ-ψει. Την ημέρα της κηδείας του η αδελφή του τού υπόσχεται να λύσει το αίνιγμα για λογαριασμό του. Θα συναντήσει επιστήμονες κάθε λογής, που θα της μιλήσουν για τον ανθρώπινο εγκέφαλο, τη γλώσσα των βρεφών, τους χιμπατζήδες και τους Homo sapiens, τον Δαρβίνο και τους δημιουργιστές, τον Φρόιντ και το πείραμα του φαραώ Ψαμμήτιχου. Επίσης, θα διασταυρωθεί με μια σειρά χαρακτήρες, οι οποίοι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, θα φωτίσουν κάποια πτυχή του μυστηρίου της ανθρώπινης επικοινωνίας, χαρίζοντας στην ίδια πλήθος νέες γνώσεις και εμπειρίες.

Θα προχωρήσει την έρευνά της μέχρι το τέλος, γιατί αυτή η υπόσχεση είναι από αυτές που δεν μπορεί να μην κρατήσει κανείς. Ξέρει καλά ότι ο αδελφός της περιμένει μια απάντηση. Θα τα καταφέρει άραγε να του τη δώσει;

Κριτικές:

Ο Βασίλης Αλεξάκης είναι ο συγγραφέας που ζει κοντά στις λέξεις ή, για να το πούμε καλύτερα, μέσα στις λέξεις. Οι λέξεις, οι ήχοι τους, τα νοήματά τους ακόμη και οι χειρονομίες που τις συνοδεύουν, η ίδια η γλώσσα είναι τελικά μυθιστορηματικοί ήρωες, πρωταγωνιστές των ιστοριών που γράφει. Ετσι συμβαίνει άλλωστε και στην πραγματική ζωή. Αποδεικνύεται από το καινούργιο του μυθιστόρημα, όπου βρίσκουμε καταπληκτικές ιστορίες για τις λέξεις και τη γλώσσα. Για παράδειγμα, η ηρωίδα του μυθιστορήματος μαθαίνει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία κάποιοι από τους Αβορίγινες της Αυστραλίας διαγράφουν μια λέξη από τη γλώσσα τους κάθε φορά που πεθαίνει ένας αρχηγός. Κι ακόμη, μια άλλη ιστορία, όπου στη διάρκεια του καθεστώτος Τσαουσέσκου οι ποιητές βουτούσαν σε ειδικά λεξικά για να βρίσκουν λέξεις σε-ου προκειμένου να δημιουργούν αποθεωτικές ομοιοκαταληξίες για τον δικτάτορα.

Περιμένοντας την ελληνική μετάφραση από τον «Εξάντα», που θα κυκλοφορήσει μέσα στον Νοέμβριο, διάβασα στα γαλλικά το χορταστικό μυθιστόρημα του Αλεξάκη Le premier mot (Η πρώτη λέξη), 464 σελίδες, στις Εκδόσεις Stock. Τo μυθιστόρημα χτίζεται γύρω από μια καταπληκτική ιδέα: η αφηγήτρια, που θα μπορούσε να ήταν ο ίδιος ο συγγραφέας, αναζητεί την απάντηση στην τελευταία ερώτηση που της απευθύνει ο ετοιμοθάνατος αδελφός της: Ποια είναι η πρώτη λέξη που αρθρώνει ο άνθρωπος. Ο συγγραφέας, που δηλώνει ότι θα ήταν ακατάλληλος για δοκιμιογράφος, καταφεύγει σε μια μεγάλη έρευνα για να δώσει απάντηση στο κινητήριο ερώτημα της μυθοπλασίας του. Γιατί, όσο κι αν υπάρχει έρευνα και τεκμηρίωση πίσω από το μυθιστόρημα αυτό, εκείνο που μετράει για τον Αλεξάκη είναι η μυθοπλαστική αφήγηση και οι ανθρώπινες ιστορίες. Αλλωστε το παραδέχεται και ο ίδιος, σε μια πρόσφατη συνέντευξή του στην εφημερίδα «Le Μonde» (1 Οκτωβρίου): «Η έρευνα τρέφει το μυθιστόρημα και το μυθιστόρημα επιταχύνει την έρευνα. Είμαι ανίκανος να γράψω δοκίμιο· εκείνο που με ενδιαφέρει είναι οι ιστορίες».

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Αλεξάκης γράφει ένα μυθιστόρημα με ηρωίδα τη γλώσσα ή τη λέξη. Εχει προηγηθεί Η μητρική γλώσσα , το 1995, (Εξάντας), μια καταπληκτική ιστορία γύρω από το μετέωρο έψιλον στην είσοδο του Ναού του Απόλλωνος στους Δελφούς. Κι ύστερα Οι ξένες λέξεις, το 2003 (Εξάντας)· ένα καταπληκτικό ταξίδι περιπέτειας και αυτογνωσίας στην καρδιά μιας γλώσσας της Κεντρικής Αφρικής, των σάνγκο, που ο Αλεξάκης τα έμαθε πριν γράψει.

Γι΄ αυτό το μυθιστόρημά του ο Βασίλης Αλεξάκης πήρε το 2004 το Κρατικό Βραβείο. Ημουν τότε μέλος της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων κι είχα την τύχη να εκφωνήσω τον έπαινο του βραβευμένου κατά την τελετή της απονομής στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής. «Με το μυθιστόρημα “Οι ξένες λέξεις”, ο έλληνας συγγραφέας Βασίλης Αλεξάκης, που γράφει στα ελληνικά και στα γαλλικά, πηγαίνει, πέρα από αυτές τις δύο γλώσσες, σε μια τρίτη, άγνωστη, αθώα, σχεδόν νηπιακή γλώσσα, τα αφρικανικά σάνγκο, για να της δώσει χαρακτήρα μυθιστορηματικού ήρωα ή καλύτερα χαρακτήρα μυθιστορηματικής ηρωίδας, καθώς “η γλώσσα” είναι γένους θηλυκού. Τα σάνγκο του Αλεξάκη είναι κι αυτά μια πατρίδα, ένα ταξίδι επιστροφής στην αθωότητα των πρώτων γραμμάτων, των πρώτων συλλαβών, των πρώτων συμβόλων». Περιμένουμε και πάλι να βρούμε στα ελληνικά την αθωότητα, αλλά και τη σκοτεινιά της πρώτης λέξης.

Νίκος Μπακουνάκης, 24/10/2010, Το Βήμα

Η «ΜΟΝΤ» ΚΑΤΑΤΑΣΣΕΙ ΤΟ ΝΕΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΑ ΔΕΚΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΗΣ ΣΕΖΟΝ
Ο Βασίλης Αλεξάκης ψάχνει την «πρώτη λέξη»

Το πάθος του συγγραφέα Βασίλη Αλεξάκη για τη γλώσσα είναι γνωστό. Περισσότερο από 40 χρόνια ζει, σκέφτεται, γράφει και ισορροπεί ανάμεσα σε δύο γλώσσες και δύο πολιτισμούς, τον ελληνικό της καταγωγής του και τον γαλλικό της δεύτερης πατρίδας του. Ανήκει στους Ελληνες που κατέκτησαν τη λογοτεχνία γράφοντας σε μια ξένη γλώσσα.

Η γλώσσα έχει υπάρξει επίσης με πολλούς τρόπους θέμα των βιβλίων του. Ας θυμηθούμε τη «Μητρική γλώσσα» («Εξάντας», 1995), με πρωταγωνιστή το γράμμα Εψιλον του αλφαβήτου, το οποίο υπήρχε κρεμασμένο στην είσοδο του Απόλλωνα στους Δελφούς, ή τις «Ξένες λέξεις» («Εξάντας», 2003) στο οποίο μας σύστησε και την κεντροαφρικανική γλώσσα σάνγκο μέσα από το ταξίδι ενός σύγχρονου Οδυσσέα με όχημα τις λέξεις.

Η «Monde» το ξεχώρισε

Η γλώσσα κυριαρχεί και στο ολοκαίνουργιο βιβλίο του με τίτλο «Le premier mot» («Η πρώτη λέξη») που κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες στα γαλλικά από τις εκδόσεις «Stock». Στην Ελλάδα θα βγει στις 25 Νοεμβρίου από τον «Εξάντα». Τα σημαντικότερα έντυπα της Γαλλίας το υποδέχονται θερμά. Η εφημερίδα «Le Monde» το κατατάσσει, μάλιστα, στα δέκα καλύτερα βιβλία της τελευταίας σοδειάς.

Το «Le premier mot» εκδίδεται τρία χρόνια μετά το μυθιστόρημα «μ.Χ.» (εκδ. «Εξάντας») με θέμα το Αγιον Ορος και τον συστηματικό διασυρμό του Ελληνισμού και της αρχαίας σκέψης από την Εκκλησία, που του είχε χαρίσει το 2007 Μεγάλο Βραβείο Μυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας.

Ο Μιλτιάδης και η αδελφή του

Το ημιτελές έργο του Μιλτιάδη θα θελήσει να συνεχίσει, μετά τον θάνατο του, η εξηντάχρονη γαλλόφωνη αδελφή του. Αν και δεν είναι γλωσσολόγος, έχει τη φλόγα να πλησιάσει με τον δικό της τρόπο τη μυστική προέλευση των λέξεων. Είναι η αφηγήτρια του βιβλίου και ο σύνδεσμός μας με το πάθος του αδελφού της για την καταγωγή της γλώσσας. Στο πρώτο κεφάλαιο μας δείχνει τον τρόπο που επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει τις λέξεις, να αποκαλύψει τα μυστικά της γέννησης και της καταγωγής τους με την πεποίθηση ότι «η γλώσσα που μιλάμε αντηχεί τις φωνές των ανθρώπων που βρίσκονται χιλιάδες χρόνια μακριά μας».

Η περιπέτεια της γλώσσας ενώνεται στο βιβλίο με το πένθος και την οδύνη για την απώλεια του Μιλτιάδη, με τις αναμνήσεις της ηρωίδας από τα παιδικά τους χρόνια, την αδελφική αγάπη, την οικογένεια και γενικότερα με το τέλος του κύκλου της ζωής. Αυτές οι βαθύτερες σκέψεις και αναμνήσεις δίνουν τελικά με πρωτόγνωρο τρόπο ορμή στο βασικό θέμα του βιβλίου, το οποίο ανακινεί ζωηρά και ερεθιστικά ερωτήματα. Ο συγγραφέας μάς φέρνει αντιμέτωπους με δεκάδες ιστορικά, ανθρωπολογικά, φιλοσοφικά και γλωσσολογικά ζητήματα: «Πόσοι νευρώνες υπάρχουν στον εγκέφαλο; Πού βρίσκεται η έδρα της γλώσσας; Μπορούν οι πίθηκοι να λένε όχι; Ποια ήταν η θεωρία του Ζαν Πιαζέ για την πρώτη λέξη; Πώς μια γλώσσα πεθαίνει; Ποιος επινόησε τη λέξη νοσταλγία;».

Η γλώσσα προήλθε από χειρονομίες

«Η γλώσσα θα έλεγα ότι είναι ηρωίδα των περισσότερων βιβλίων μου», λέει στην τηλεφωνική επικοινωνία μας ο Βασίλης Αλεξάκης από το Παρίσι. «Η διαφορά είναι ότι σε αυτό το βιβλίο μαζί με το θέμα τού πότε, πώς και γιατί μίλησαν πρώτη φορά οι άνθρωποι, πρωταγωνιστούν όλες οι γλώσσες μαζί. Τίποτε δεν μας απαγορεύει να υποθέσουμε ότι υπάρχει σήμερα η πρώτη λέξη που ακούστηκε ποτέ από άνθρωπο. Αρα η έρευνα για την καταγωγή της γλώσσας δεν πρέπει απαραιτήτως να ξεκινά από το παρελθόν αλλά και από το παρόν».

Ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει ότι το βιβλίο του δεν έχει δοκιμιακό χαρακτήρα, αλλά είναι ένα μυθιστόρημα με συγκινησιακή φόρτιση, που καθετί που αφορά τη γλώσσα ή την προέλευσή της περνά μέσα από τις ζωές των ανθρώπων. Θεωρεί επίσης ότι η ενασχόλησή του με αυτό το θέμα έχει και μια ισχυρή πολιτική διάσταση, «τη στιγμή που η γλώσσα χρησιμοποιείται για να εκφραστούν ποικίλοι φανατισμοί και εθνικισμοί».

Πρόσωπο-κλειδί στο βιβλίο είναι και μια νεαρή «κουφή», που εκφράζεται με τη νοηματική γλώσσα. Η ιστορία της συνδέεται στενά με το βασικό θέμα του βιβλίου. «Για τη συγγραφή του μίλησα με αρκετούς επιστήμονες», λέει ο Βασίλης Αλεξάκης. «Η ομιλία, σύμφωνα με τον Ζαν Πιερ Σανζέ, τον κορυφαίο Γάλλο μελετητή του ανθρώπινου εγκεφάλου, προήλθε μάλλον από τις χειρονομίες. Η έδρα της ομιλίας και των χειρονομιών βρίσκεται, άλλωστε, πολύ κοντά στο αριστερό τμήμα του εγκεφάλου. Για αρκετούς επιστήμονες ο σημερινός άνθρωπος που μιλά στο κινητό του, και κουνά έντονα το χέρι του και χειρονομεί ανακαλεί ασυναίσθητα αυτόν τον πρωταρχικό τρόπο έκφρασης και επικοινωνίας». *

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΟΥΖΑΚΗΣ, 31/8/2010, Ελευθεροτυπία

«Το μυθιστόρημα παρασύρει τον αναγνώστη σ’ ένα λαβύρινθο βαθιά ανθρώπινων προ-βληματισμών. Έχει ένα είδος μεταφυσικής χάρης, αν και η πρώτη λέξη, σύμφωνα με μια θεωρία τουλάχιστον, μπορεί να μην ήταν παρά ένα ψέμα».
-
Jean-Bernard Veuilleme, Le Temps (Γενεύη)

«Πρόκειται για μια έρευνα αστυνομικού χαρακτήρα, γραμμένη ωστόσο σε ποιητικό ύφος, που αναφέρεται σε ένα από τα μεγάλα μυστήρια στην ιστορία της ανθρωπότητας, ασκώντας μια έντονη γοητεία».
– Frederique Roussel, Liberation

«Μυθιστόρημα-ποταμός, μυθιστόρημα-εγκυκλοπαίδεια, το έργο του Αλεξάκη καταγρά-φει υπέροχα τις διαδρομές των λέξεων».
– David Fontaine, Le Canard Enchaine

«Μία από τις μεγάλες επιτυχίες του Αλεξάκη είναι ότι το πάθος του για τη γλωσσολογία δεν επιβαρύνει τη μυθιστορηματική δομή του έργου του».
-
Edmonde Charles-Roux, La Provence

«Η Πρώτη λέξη εκφράζει πριν απ’ όλα την αγάπη μιας γυναίκας για τον χαμένο αδελφό της, που δεν θ’ αφήσει ασυγκίνητο κανέναν αναγνώστη. Είναι αδύνατο να κλείσεις το βιβλίο αυτό πριν διαβάσεις και την τελευταία λέξη».
– Gerard Guegan, Sud Ouest

«Οι λέξεις επαναφέρουν κοντά μας τους απόντες, παρέχοντάς μας μια γαλήνη παρόμοια με αυτή που αισθάνονται τα παιδιά όταν τους λέμε τη νύχτα μια ιστορία».
-Christine Ferniot, Telerama

«Είναι μια μοναδική εμπειρία η ανάγνωση του βιβλίου του Βασίλη Αλεξάκη, γιατί μας μαθαίνει να ακούμε διαφορετικά αυτά που λέγονται γύρω μας, μας αποκαλύπτει την αλήθεια της γλώσσας».
– Sandra Basch, Elle

«Ο Αλεξάκης ξετυλίγει την ιδιοφυή εποποιία του ανθρώπινου είδους. Μπορεί η Πρώτη λέξη να χάθηκε, ξέρουμε όμως ότι γεννήθηκε για να μας πει μια ιστορία».
-Jean-Louis Ezine, Le Nouvel Observateur

«Όποιος κατονομάζει δίνει ζωή. Αυτό ακριβώς είναι το μυστικό του μαγικού αυτού μυθιστορήματος».
– Marie-Francoise Leclere, Le Point

«Ο Βασίλης Αλεξάκης συνέθεσε ένα γλυκόπικρο μυθιστόρημα που αφηγείται με σεμνό-τητα το χαμό ενός αγαπημένου προσώπου, και όπου η ζωή κυλά νηφάλια ακούγοντας το νανούρισμα των λέξεων».
– Clara Georges, Le Monde