Πέντε Ρώσοι κλασικοί

Πούσκιν, Γκόγκολ, Μπελίνσκι, Ντοστογέφσκι, Τολστόι.

Με την τεκμηριωμένη και γλαφυρή του εξιστόρηση, ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος καταφέρνει να διατρέξει με επιτυχία τη δύσκολη διαδρομή: από το έργο στους συγγραφείς κι από εκεί στο ρόλο τους στην Ιστορία. Πέντε μείζονες συγγραφείς, πέντε συναρπαστικά πορτρέτα που επιτρέπουν μια γενικότερη θεώρηση της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ισως σε καμία λογοτεχνία του κόσμου δεν αντικατοπτρίζονται με τόσο άμεσο τρόπο οι διαδοχικές περιπέτειες των κοινωνικών ιδεών και αγώνων όσο στο ρωσικό μυθιστόρημα, πίσω από τις κλασικές μορφές του οποίου μπορεί κανείς, με σχετική ευκολία, να διακρίνει τους δεσμούς, τις αντιθέσεις και τις ρήξεις τους με την κοινωνική συνείδηση της εποχής τους. «Τίποτε άλλο δεν μπορεί να μας δώσει έτσι παραστατικά τους παθιασμένους ρυθμούς των κοινωνικών αγώνων στη Ρωσία -κατά τον 19ο αιώνα-, όπως μας το δίνει αυτό η ποικιλία των ηρώων του κλασικού μυθιστορήματος», παρατηρεί ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, με τη βεβαιότητα που του επιτρέπει η πολύχρονη, βιωματική σχέση του με τη ρωσική λογοτεχνία και η αποδεδειγμένη αγάπη του προς αυτήν. Μπορεί επειδή στη λογοτεχνία έβρισκαν καταφύγιο οι ανήσυχες και, κυρίως, ανυπότακτες συνειδήσεις των συγγραφέων, οι οποίοι έβρισκαν στο μυθιστόρημα πρόσφορο έδαφος για την έκφραση των φιλελεύθερων αισθημάτων τους, διαδραματίζοντας, ακόμα και χωρίς να είναι μέσα στις άμεσες προθέσεις τους, τον ρόλο του κοινωνικού αποστόλου.

Με αυτό το δεδομένο και με την προοπτική να φέρει στο φως τους ακατάλυτους δεσμούς, φανερούς ή υπόγειους, κοινωνίας και λογοτεχνίας και ό,τι σχετικό με αυτούς συνέλαβε ή διαισθάνθηκε κατά τη μακροχρόνια ενασχόλησή του με τα ρωσικά γράμματα, ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος καταπιάνεται με τη ζωή και το έργο πέντε μεγάλων Ρώσων δημιουργών: του Πούσκιν, του Γκόγκολ, του Μπελίνσκι, του Ντοστογιέφσκι και του Τολστόι. Η αναμφισβήτητη πρωτοτυπία του εγχειρήματός του έγκειται στο γεγονός ότι δεν τους εξετάζει μεμονωμένα, αλλά τους εμπλέκει στα συγκλονιστικά ιδεολογικά, κοινωνικά και ιστορικά δρώμενα σχεδόν ενός ολόκληρου αιώνα (αν λάβει κανείς υπόψη του ότι δεν περιορίζεται στις περίπου έξι δεκαετίες που καλύπτουν αυτοί οι πέντε με τη δράση τους, αλλά προεκτείνει το σκηνογραφικά εκδηλωνόμενο ερευνητικό του ενδιαφέρον στην πριν και στη μετά περίοδο, ξεκινώντας από την εισβολή στη Ρωσία των φιλελεύθερων γαλλικών ιδεών και φτάνοντας ώς τον Τσέχοφ, στο ώριμο έργο του οποίου, από τα τέλη της δεκαετίας του 1880, συνοψίζονται η πείρα και το πνεύμα της κλασικής ρωσικής λογοτεχνίας). Δεν τους εξετάζει μόνον ως συγγραφείς, αλλά και ως δημιουργούς και ήρωες συνάμα ενός ενιαίου μυθιστορήματος, με συνέπεια τα πέντε κεφάλαια του βιβλίου του να αποτελούν επιμέρους κεφάλαια μιας ενιαίας ιστορίας δοσμένης με τρόπο αφηγηματικό.

Στην πραγματοποίηση αυτού του φιλόδοξου σχεδίου του τον βοηθούν, αναμφίβολα, τόσο η ταραγμένη περίοδος, που αποτελεί το χρονικό και το χωρικό πλαίσιο της έρευνάς του, όσο και ο εσωτερικά και εξωτερικά ταραχώδης βίος των συγγραφέων με τους οποίους καταπιάνεται, η συνειδητή ή ασυνείδητη εξάρτησή τους από τα ιδεολογικά, κοινωνικά και πνευματικά τεκταινόμενα της εποχής τους και, βέβαια, οι ουσιαστικές επιπτώσεις που είχε στο έργο τους αυτή τους η εξάρτηση. Εξίσου τον βοηθά και το γεγονός ότι ο καθένας απ' αυτούς προϋποθέτει την ύπαρξη του άλλου -το έργο του ή το γενικότερο πνευματικό κλίμα, στη δημιουργία του οποίου με τον έναν ή τον άλλον τρόπο συνέπραξε-, αποτελώντας τον κρίκο μιας αδιάσπαστης αλυσίδας. Το γεγονός εξάλλου ότι ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος ενδιαφέρεται το ίδιο για την περιρρέουσα κοινωνική και πνευματική ατμόσφαιρα της εποχής, για την ιδιοσυγκρασιακή ιδιαιτερότητα, τον ψυχισμό και τις εκλεκτικές συγγένειες του καθενός από τους συγγραφείς που τον αφορούν καθώς και για το έργο που, εντέλει, δημιούργησαν, έχει ως συνέπεια το αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να δικαιώνεται και να ανταποκρίνεται στις αρχικές του προθέσεις.

Και οι πέντε συγγραφείς αποτελούν ισάριθμες επιμέρους κορυφώσεις στην πορεία της ρωσικής λογοτεχνίας. Ο Πούσκιν, παρά τις αντίξοες συνθήκες του σύντομου βίου του -κυρίως εξαιτίας της αντίθεσής του προς το τσαρικό καθεστώς-, στάθηκε ανοιχτός στα ποιητικά και ιδεολογικά ρεύματα των αρχών του 19ου αιώνα: στον κλασικισμό, τον ρομαντισμό, τον ρεαλισμό, στην εθνική παράδοση και σε ξένες επιδράσεις. Πρόλαβε και στιγμάτισε τη ρωσική λογοτεχνία, συνδυάζοντας ετερόκλιτες τάσεις, καθοδηγούμενος από μιαν υπέρτατη αίσθηση ελευθερίας και από ένα εντελώς προσωπικό αισθητικό ιδανικό, που ο ίδιος ονόμαζε «ρομαντικό ρεαλισμό», και καταλήγοντας στη σύνθεση της ρωσικής λογοτεχνικής παράδοσης με την ανάγκη της έκφρασης ενός καινούριου κόσμου στοχασμών και συναισθημάτων. Ο Γκόγκολ βρέθηκε στο επίκεντρο της διαμάχης που είχε ξεσπάσει ανάμεσα στους σλαβόφιλους και τους δυτικόφιλους· χωρίς την ικανότητα του Πούσκιν να είναι ανοιχτός σε όλα τα ρεύματα, υπήρξε «το πρώτο τραγικό σύμπτωμα των συγκρούσεων που συντελούνταν στους κόλπους της κοινωνίας», για την κατάπτωση της οποίας και για τη δυστυχία του ανθρώπου θεωρεί αποκλειστικό υπαίτιο τον άνθρωπο. Παρ' όλα αυτά, θεμελίωσε την κοινωνική σάτιρα, δημιουργώντας τεράστιο κοινωνικό αντίλαλο, τον οποίο ο ίδιος δεν ήταν σε θέση να κατανοήσει· η στενότατη σχέση των ηρώων του με τραγελαφικές καταστάσεις και με τα κακώς κείμενα της ρωσικής κοινωνίας έδινε στα έργα του «οξύ επίκαιρο νόημα» και αυτά «ωθούσαν σε πολιτικό συμπεράσματα» σχεδόν ερήμην του.

Ο Μπελίνσκι (1811 - 1848), λαϊκής καταγωγής, οραματίζεται μια μορφωμένη κοινωνία, ικανή να εκφράσει τον γνήσιο ρωσικό χαρακτήρα· είναι αυτός που θέτει τις βάσεις του ρεαλισμού, έχοντας ανακαλύψει στη λογοτεχνία την πραγματική Ρωσία και συνειδητοποιώντας ότι η εποχή του καθαρού λυρισμού και της αμέριμνης αισθητικής απόλαυσης ανήκουν οριστικά στο παρελθόν. Ασχολείται συστηματικά με το έργο του Πούσκιν («Τα έργα του Αλέξανδρου Πούσκιν», 1843-'46), ενώ τα άρθρα του για τον Γκόγκολ αποτελούν υποδείγματα κριτικής αναλυτικής σκέψης. Την άποψη του Μπελίνσκι και των γύρω από αυτόν λογοτεχνών ότι το κοινωνικό περιβάλλον διαδραματίζει τον σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα, ότι αυτό πάνω απ' όλα καθορίζει την τύχη των ανθρώπων και σ' αυτό πρέπει να αναζητηθούν τα αίτια της κοινωνικής κακοδαιμονίας, την ασπάζεται και ο Ντοστογέφσκι (1821 - 1881). Προχωρεί ωστόσο βαθύτερα, ερευνώντας εξονυχιστικά την ψυχή του ανθρώπου, αναζητώντας σ' αυτήν τα αίτια του κακού, καθώς και τις δυνάμεις που, υπό προϋποθέσεις, θα μπορούσαν να λειτουργήσουν λυτρωτικά. Ο άνθρωπος αποτελεί το κέντρο της προβληματικής του· τον εξετάζει πρώτα σε σχέση με τον εαυτό του και ύστερα σε σχέση με την κοινωνία και τον Θεό, προχωρώντας σε ανεξερεύνητους ώς τότε χώρους, προκειμένου να ιχνηλατήσει τα βαθύτερα αίτια της συμπεριφοράς του. Ο Τολστόι (1828-1910) προϋποθέτει τον Ντοστογιέφσκι, έρχεται όμως να ισορροπήσει τα πάθη, μετά τη δραματική κορύφωσή τους· θέλει να βρει νηφάλιες και λογικές λύσεις στα προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρώπινη φύση και την κοινωνία· πιστεύει στον άνθρωπο και στην ικανότητά του να ξεπερνά τα εμπόδια της ζωής, μετατρέποντάς τα σε νέες ποιότητες, αφού και οι τραγικότερες στιγμές της ζωής του δεν είναι παρά πτυχές μιας ποικιλόμορφης αέναης κίνησης. Οσο για τον ακατάπαυστο αγώνα του, εσωτερικό ή εξωτερικό, είναι κι αυτός μία από τις αενάως μεταβαλλόμενες μορφές της ζωής.

Οπως ήδη σημειώθηκε, τα πέντε κεφάλαια του παρόντος βιβλίου θα μπορούσαν να εκληφθούν ως επιμέρους τμήματα μιας ενιαίας ιστορίας· στο καθένα απ' αυτά πρωταγωνιστεί ένας διαφορετικός ήρωας-συγγραφέας, τον οποίο ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος παρακολουθεί καταλεπτώς στη δημιουργική του πορεία, λαμβάνοντας υπόψη του την ιδιαιτερότητα του ψυχισμού του, των συνθηκών του ατομικού και του κοινωνικού του βίου και συνδέοντας την πνευματική του δραστηριότητα με τις κυρίαρχες κοινωνικές, ιδεολογικές, αισθητικές και ευρύτερα νοούμενες πολιτισμικές συγκυρίες της εποχής. Το γεγονός ότι και οι πέντε Ρώσοι κορυφαίοι δημιουργοί συνδέονται μεταξύ τους ποικιλοτρόπως, άμεσα ή έμμεσα, και καλύπτουν με την πνευματική τους παρουσία ολόκληρο τον 19ο αιώνα, αποτελώντας τη ραχοκοκαλιά της ρωσικής λογοτεχνίας, δίνει στον συγγραφέα τη δυνατότητα να προχωρήσει σε καίριους συσχετισμούς προσώπων, καταστάσεων, πολιτειακών και ευρωπαϊκών συγκυριών, συνθέτοντας ένα βιβλίο που δεν θα ήταν υπερβολή αν το χαρακτήριζε κανείς ιστορικό μυθιστόρημα, με ήρωες τους πέντε προαναφερθέντες Ρώσους κλασικούς.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/11/2006