Στο όριο

Ο αφηγητής δε χρειάστηκε τόσο να επινοήσει μυθιστορηματικά πρόσωπα και καταστάσεις, έγιναν κι αυτά, κυρίως όμως φρόντιζε να σηκώνει από χάμω ό,τι έβρισκε σκάβοντας, να τα καθορίζει με το βουρτσάκι και να προσπαθεί να βρει τι με ποιο πάει ώστε να προκύπτει κάτι το αναγνωρίσιμο, ο ίδιος λέει: «Να συναρμολογώ μια κολόνα και να τη στένω κάπου, να σωθεί έτσι το υλικό -κυρίως αυτό».
Με τη μεγαλύτερη δυνατή συντομία τα ευρήματα, καθώς έχουν τώρα εκμηδενίσει τελείως την απόσταση κι είναι δίπλα δίπλα, δείχνουν που πήγαν, που περπάτησαν, τι είδαν κι έπαθαν οι άνθρωποι αυτής εδώ της ιστορίας από τον πόλεμο του Σαράντα, στον άλλον του Σαράντα-Σαράντα τέσσερα, έπειτα ο Εμφύλιος, η απωβακτιανή Τασκένδη κι ως πέρα τα ορυχεία του Αχοτικού Πελάγους...
Τρία κύρια πρόσωπα: ο Θόδωρος, από τα παλαιότερα μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, ευτύχησε να πάει από φυσικό θάνατο εδώ στην Αθήνα, σ' ένα διαμέρισμα της οδού Σκουφά, λίγο μετά τον αργοπορημένο επαναπατρισμό του, η συντρόφισσά του Κάτια χάνεται στο τέλος του βιβλίου, το ίδιο κι η Μάρυ, η νεαρή προικισμένη δημοσιογράφος, αυτό το λαχταριστό κορίτσι -πρώτη εκείνη ανέλαβε να γράψει το βιβλίο, έχοντας υπόψη το βίο και τα έργα του Θόδωρου, γρήγορα όμως στράφηκε στην Κάτια και στον ίδιο τον ευατό της, σαν να το 'ξερε πως θα συμβούν τα όσα συνέβησαν...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πόλεμος του 1940, ιδίως όμως η Κατοχή, η Αντίσταση, ο Εμφύλιος, η ήττα των δυνάμεων της Αριστεράς και η υποχρεωτική προσφυγιά αποτέλεσαν το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε σταθερά ο μυθιστοριογράφος Αλεξανδρόπουλος, σε όλο σχεδόν το αφηγηματικό έργο του. Τώρα έρχεται να προστεθεί ένας ακόμα κρίκος, αυτός του επαναπατρισμού· διευρύνεται -τοπικά και χρονικά- και ολοκληρώνεται έτσι ο κύκλος της δράσης, ενώ, παράλληλα, περιορίζονται οι δυνατότητες των όποιων ψευδαισθητικών ή περισπαστικών ενατενίσεων· ό,τι κυοφορούνταν ως ενδεχόμενο, τώρα είναι αδιάψευστη και οδυνηρή πραγματικότητα.

Στο επίκεντρο της ιστορίας αυτού του βιβλίου βρίσκεται ένα ηλικιωμένο ζευγάρι πολιτικών προσφύγων, ο Θόδωρος και η Κάτια, που μόλις έληξε ο εμφύλιος πόλεμος κατέφυγαν στη Σοβιετική Ενωση και σε χώρες της λαϊκής δημοκρατίας, απ' όπου επέστρεψαν στην Ελλάδα -συγκεκριμένα στην Αθήνα- με τους τελευταίους, περί τα τέλη της δεκαετίας του '80. Αλλο σημαίνον πρόσωπο της ιστορίας είναι η Μάρι, μία όμορφη, φιλόδοξη και χαρισματική δημοσιογράφος που έμελλε να πέσει, μαζί με την Κάτια, θύμα μιας βίαιης, σκοτεινής και ανεξιχνίαστης δολοφονίας· αφήνοντας ανολοκλήρωτο ένα μυθιστόρημα που είχε ξεκινήσει να γράφει με θέμα τις περιπέτειες του ζευγαριού, του Θόδωρου στην αρχή και της Κάτιας στη συνέχεια, κινητοποιημένη προφανώς από την πολυκύμαντη ζωή τους.

Ο αφηγητής του παρόντος μυθιστορήματος, ομοϊδεάτης και φίλος του ζευγαριού, ήταν αυτός που έφερε τη Μάρι σε επαφή με την Κάτια, προκειμένου να συλλέξει το απαραίτητο υλικό για τον ήδη νεκρό Θόδωρο· δημιουργώντας έτσι τις προϋποθέσεις ενός δικού του βιβλίου, βασισμένου σε ένα κεφάλαιο που πρόλαβε η Μάρι να γράψει -και μάλιστα να δημοσιεύσει σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό- σε μαγνητοφωνημένες συζητήσεις της με την Κάτια, στα οδυνηρά βιώματα που ο ίδιος είχε ως κομμουνιστής και εκπατρισμένος στην Τασκένδη και αλλού, κυρίως όμως στις υπέρογκα τραυματικές του μνήμες, όχι τόσο από τη σκληρότητα του αντίπαλου στρατοπέδου όσο από την καχυποψία και την απάνθρωπη γραφειοκρατία που αντιμετώπισε από τους ομοϊδεάτες και συναγωνιστές του. Από τους «κουτοπόνηρους χαρακτήρες της μονολιθικής Αριστεράς»· απ' αυτούς που προέκυψαν κυρίως από το δεύτερο αντάρτικο και ύστερα, το οποίο λειτούργησε σαν λυδία λίθος, πρόσφορη για αξιολογήσεις ως προς το πραγματικό ποιόν των ανθρώπων.

Ωστε τα κατάλοιπα της Μάρι αποτέλεσαν το έναυσμα μιας εντελώς προσωπικής, νηφάλιας κι εκ βαθέων απολογητικής εκμυστήρευσης γεγονότων και καταστάσεων που, παρά το πέρασμα του χρόνου, ποτέ δεν έπαψαν να τον ταλανίζουν και να του δημιουργούν υπαρξιακής υφής ερωτήματα και κλυδωνισμούς. Μάλιστα, η εμπλοκή του τόσο στα ιστορικά-ιδεολογικά δρώμενα όσο και στις, συνεπεία αυτών ακριβώς των δρωμένων, ατομικές περιπτώσεις των ανθρώπων που γνώρισε, δίνει ένα απρόβλεπτο και δραματικό εύρος στην όλη ιστορία. Κι αυτό επειδή οι ατομικές περιπτώσεις, χωρίς να χάνουν, η καθεμία, την ιδιαιτερότητά τους, συνυφαίνουν ένα ευρύτατο, τοπικά και χρονικά, σκηνικό πλαίσιο, οι αφηγηματικές εστίες του οποίου αναθρώσκουν τη ζοφερή ατμόσφαιρα μιας υπέρογκα δραματικής και σημαδιακής, για τη νεότατη Ιστορία μας, περιόδου.

Το πρώτο κεφάλαιο του ατελείωτου μυθιστορήματος της Μάρι, καθώς και οι μαγνητοφωνημένες συζητήσεις της με την επίδοξη ηρωίδα της, την Κάτια, αποτελούν το έναυσμα της συγγραφής τού ανά χείρας βιβλίου· επισπεύδουν, κατά κάποιον τρόπο, την ήδη ειλημμένη απόφαση του «αφηγητή» να καταπιαστεί με τη συγγραφή ενός τέτοιου βιβλίου, μόλις θα ένιωθε ότι έληξαν γι' αυτόν οι δοκιμασίες της «ανώμαλης περιόδου». Αλλο αν αυτό δεν θα μπορούσε να συμβεί ποτέ· και πώς θα μπορούσε άλλωστε να συμβεί με τόσες ιστορίες και γεγονότα που τον σημάδεψαν ανεξίτηλα. Γι' αυτό, όσο κι αν επιθυμεί να κρατηθεί συναισθηματικά αμέτοχος στην αντιμετώπιση του υλικού που έχει στη διάθεσή του, στο τέλος δεν τα καταφέρνει· δεν τα καταφέρνει να δράσει «ως εργοδηγός» ή επιστάτης σε κάποιες αναστηλωτικές εργασίες, με υλικά ατελή κείμενα, σκέψεις και κασέτες· ως αντικειμενικός αναστηλωτής, που άλλο δεν θα έκανε παρά να φροντίσει να βγουν στην αφηγηματική επιφάνεια αυτά που πρέπει, «σε τέτοιες αναλογίες, ώστε αν μπορέσουν να επιβιώσουν μέσα σε ό,τι έχουμε πιο στέρεο, πιο σίγουρο στον κόσμο που ζούμε, σ' ένα βιβλίο».

Κι αυτό, γιατί υπάρχει -και προέχει- η προσωπική του περιπέτεια· η Τασκένδη και οι οδυνηρές συνέπειες (η γραφειοκρατία, τα πισώπλατα χτυπήματα από μέχρι χθες συντρόφους και συναγωνιστές, η διάχυτη καχυποψία· και ο ίδιος υπήρξε θύμα των πιο σκοτεινών κομματικών γραφειοκρατικών διαδικασιών, άθυρμα στα χέρια του παραλόγου) μιας υπόθεσης που είχε για αφετηρία την ανιδιοτέλεια και την αγνή ιδεοληψία· η βιωμένη στο έπακρο ρήξη ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη· το λέκιασμα του οράματος. Υπάρχει ένα πλήθος ανθρώπων στραπατσαρισμένων, που ακόμα αδυνατούν να εξηγήσουν τι τους συνέβη, πολλοί από τους οποίους «τυφλώθηκαν εθελοτυφλώντας» και τώρα περιφέρονται άστεγοι· κι άλλων, που, δίχως τις «προστατευτικές» ιδεολογικές ή πολιτικές ταμπέλες, είναι ανίκανοι πια να σκεφτούν κι έχουν ξεχάσει να είναι άνθρωποι ζωντανοί, αληθινοί και αξιοπρεπείς. Οπως υπάρχει και η σκληρά κατακτημένη επίγνωση ότι ενώ οι ιδέες μπορούν από μόνες τους να επιβληθούν η μία στην άλλη, με τον πόλεμο τα πράγματα αλλάζουν, γιατί από τον πόλεμο βγαίνουν αιμόφυρτοι νικητές και νικημένοι άνθρωποι, άσχετα ποιοι πέφτουν και ποιοι επιβάλλονται, και «οι ιδέες πάνε περίπατο» και για τους νικητές και για τους νικημένους. Τουλάχιστον αυτός και η παράταξή του -τι τραγική παραδοχή- υπήρξαν τυχεροί που ηττήθηκαν και «δεν ακούμπησε το δάχτυλό μας αυτό το άτιμο πράγμα που λέγεται εξουσία».

Η ψυχική και συναισθηματική εμπλοκή του σε «εκείνες τις εποχές» δεν τον εμποδίζει, ωστόσο, να είναι νηφάλιος· απεναντίας τον βοηθάει να είναι όσο χρειάζεται διαβρωτικός, υποσκαπτικός της όποιας «ιστορικής αλήθειας», ανεξάρτητα από το ποιος την κραδαίνει και την επικαλείται. Γιατί η «ιστορική αλήθεια», είναι, εν τέλει, μία άλλη εξουσία, «χειρότερη ακόμα κι από την κρατική». Κι έτσι πραγματοποιεί επιτυχώς τις προθέσεις του, να δημιουργήσει μία πινακοθήκη, ένα προσωπικό εικονοστάσι θα έλεγα, κάποιων ανθρώπων, στην πλειονότητά τους διανοουμένων, που υπήρξαν τα κεντρικά πρόσωπα των άθλων και των αθλιοτήτων της εποχής του. Που συνέλαβαν όνειρα, έθεσαν σκοπούς και δεν δίστασαν να προσφέρουν το αίμα τους για την πραγματοποίησή τους· που τους βλέπει «σαν σκυταλοδρόμους να τρέχουνε μέσα στη ζωή του, βοηθώντας τον να διανύσει μαζί τους το δρόμο του, συνεπής προς τον εαυτό του και στις αρχές του». Να αποδώσει, στο μέτρο που μπορεί, δικαιοσύνη και να συγχωρέσει όσους καλοπροαίρετα έσφαλαν, «εθελοτυφλώντας τυφλώθηκαν», γιατί οι σκοτεινοί μηχανισμοί του κακού είναι βαθιά ριζωμένοι στο ένστικτο. Χωρίς να παραλείψει να μακαρίσει τον εαυτό του που αξιώθηκε να ζήσει μία μεγαλειώδη απίστευτη στιγμή της Ιστορίας, παρομοιάζοντάς τη με το αιφνίδιο άνθισμα της φτέρης για μια στιγμή τα μεσάνυχτα.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/09/2003