Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία

Ο τόμος αυτός που τιτλοφορείται "Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία", περιλαμβάνει άθρα, μελετήματα, ανακοινώσεις σε Συνέδρια και ορισμένες επιφυλλίδες σε Αθηναϊκές εφημερίδες, που δημοσιεύθηκαν από το 1983 μέχρι το 2005 και έχουν την ίδια θεματολογική οπτική. Όλα τα κείμενα αναφέρονται σε θέματα μιας Σύγχρονης ή Νέας Λαογραφίας. Ο όρος Νεωτερική Λαογραφία προτιμήθηκε, γιατί, κατά κύριο λόγο, παρακολουθεί τα σύγχρονα λαογραφικά φαινόμενα και, γενικότερα, ανανεώνει και διευρύνει, με περιεκτικότερη επέκταση στο σήμερα, τη θεματική της Ελληνικής Λαογραφίας. Η συγκεντρωτική δημισίευση των μελετημάτων για τα νεωτερικά θέματα της Λαογραφίας μας, μπορεί, για μια ακόμη φορά, να δείξει, με πειστικό τρόπο, ότι η Ελληνική Λαογραφία δεν είναι στατική επιστήμη, αλλά συνεχώς εξελισσόμενη, που παρακολουθεί και εξετάζει, κάθε φορά, τις νέες όψεις της κοινωνικής ζωής και λαϊκής δημιουργίας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



H νεωτερικότητα και η λαογραφία είναι, εκ πρώτης όψεως, αντικρουόμενες έννοιες. Λαογραφία αποκαλούμε την επιστήμη που μελετά τον λαϊκό πολιτισμό, τα ήθη και τα έθιμα ενός λαού, άρα τις παραδόσεις του, αυτό που του δίνει τη διαχρονική του ταυτότητα. Αδελφή της πολιτισμικής ανθρωπολογίας η λαογραφία ανιχνεύει επίσης την επιβίωση εθίμων στη σύγχρονη αστική κοινωνία και κάνει την επιστροφή στις ρίζες να φαντάζει εφικτή αλλά και γοητευτική. H νεωτερικότητα, αντιθέτως, υπονοεί ορθό λόγο, και επιπλέον, σύμφωνα με το Λεξικό Μπαμπινιώτη, ο ορθολογισμός αντιτίθεται στην «αναγωγή της παράδοσης σε αυθεντία».



Οι νησιωτικές κοινωνίες



Ο Μηνάς Αλεξιάδης, καθηγητής της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, είναι γνωστός για τα εξαιρετικά διεθνή συνέδρια που έχει διοργανώσει με θέμα τη λαογραφία της Καρπάθου, καθώς και τα πάμπολλα βιβλία του για την ελληνική λαογραφία, με επίκεντρο τις παραδοσιακές νησιωτικές κοινωνίες. H συνεχής ενασχόλησή του με λαογραφικά και εκπαιδευτικά θέματα τον βοηθά να αναγάγει την παράδοση σε στέρεο τόπο, μέσα στον οποίο αναπτύσσεται και ευδοκιμεί η σύγχρονη κοινωνία. Για τον τίτλο του νέου βιβλίου του είχε στη διάθεσή του, όπως επισημαίνει ο ίδιος, τρία επίθετα: σύγχρονη, νέα, νεωτερική. Επέλεξε το τελευταίο για να σηματοδοτήσει με ακρίβεια το αντικείμενο της έρευνάς του, δηλαδή τη διεύρυνση της λαογραφικής θεματικής σε σύγχρονα φαινόμενα. Στο βιβλίο του εμφωλεύει μια δυναμική διαλεκτική ανάμεσα στην επιβίωση και στην ανανέωση (ή και στον εμπλουτισμό) της παράδοσης, ανάμεσα στο μαγικό τότε και στο μαγευτικό τώρα.

Την προσοχή του συγγραφέα συγκρατούν κυρίως φαινόμενα που αποκαλεί νεολαογραφικά. Μελετά, λ.χ., τη μετάβαση της λαϊκής παράδοσης από τον προφορικό στον γραπτό λόγο, επισημαίνοντας ότι δεν πρέπει πλέον να ταυτίζουμε τη λαϊκή τέχνη αποκλειστικά με την προφορικότητα. H λαογραφία ερμηνεύει την προφορική λαϊκή λογοτεχνία ως αποτέλεσμα αναλφαβητισμού. Ωστόσο, αναρωτιέμαι μήπως οι ρίζες είναι πιο βαθιές, μήπως δηλαδή εκείνο που απωθεί τη λαϊκή σκέψη είναι ο φόβος του γραπτού ή καλύτερα των γραμμάτων. Να αναφέρω ότι σύμφωνα με τον καβαλισμό - τη μυστικιστική ερμηνεία των Γραφών -, τα γράμματα της αλφαβήτου έχουν υπερφυσικές δυνάμεις, σε μια πρωτόγονη θεώρηση του Σύμπαντος.

Ο τοπικός, κυρίως ο νησιωτικός, τύπος είναι πηγή λαογραφικής δημιουργίας. Ως δείγματα γραπτής λαϊκής παράδοσης, τα οποία εν τούτοις έχουν έντονο προφορικό ύφος, ο Αλεξιάδης παραθέτει λαϊκά δίστιχα και έμμετρες επιστολές, γραμμένες σε δεκαπεντασύλλαβο. Εξέχον χαρακτηριστικό αυτού του «νεωτερικού λαϊκού είδους» είναι η ύπαρξη ταυτόχρονα προσωπικού και συλλογικού αποδέκτη. Επίσης, πολλά από τα θέματα που παρουσιάζονται στον ημερήσιο Τύπο έχουν ενδιαφέρουσα λαογραφική διάσταση, καθώς εκφράζονται συχνά μέσα από παροιμίες, οι οποίες, λόγιες ή λαϊκές, αναφέρονται ελλειπτικά και δίνουν το στίγμα της προφορικότητας στον δημοσιογραφικό λόγο.



Αφηγήσεις απλών ανθρώπων



Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν οι σύντομες αυτοβιογραφικές αφηγήσεις απλών ανθρώπων, κυρίως γιατί μεταφέρουν την ατμόσφαιρα του χωροχρόνου στον οποίο έζησαν οι ίδιοι - όπως είναι η Μικρασιατική Καταστροφή - και εκφράζουν το πνεύμα μιας συλλογικής ζωής η οποία έχει εκλείψει από την εποχή μας. Ο Αλεξιάδης λαμβάνει υπόψη του τη μοναδικότητα του αυτοβιογραφουμένου και εξετάζει την κάθε περίπτωση με σεβασμό και ευαισθησία. Για τον λόγο αυτό δεν δίνει στους φοιτητές του ένα τυποποιημένο ερωτηματολόγιο, αλλά τους προτρέπει να αντιδρούν προσωπικά στον κάθε «βίο».

Με αναφορές σε διαφημίσεις, γιορτές παραδοσιακές ή ξενόφερτες, που αποκτούν λαϊκές αποχρώσεις, ακόμη και ευχετήριες κάρτες, ο Μηνάς Αλεξιάδης αποδεικνύει ότι η ζωή μας είναι γεμάτη αντιλήψεις, συνάμα σύγχρονες και παραδοσιακές. Καταγράφει με απέραντη αγάπη κάθε επιβίωση στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού, όπως και τις πολλαπλές λαϊκές εκφάνσεις της αστικής ζωής. Οι μελέτες του ανανεώνουν και διευρύνουν τον θεματικό και ερευνητικό ορίζοντα της ελληνικής λαογραφίας. Μελετώντας τις αγροτικές περιοχές, η Αλκη Κυριακίδου-Νέστορος διαπίστωσε ότι ο πολιτισμός τους δημιουργήθηκε από την ανθρώπινη μνήμη. Εξάλλου, ο λαϊκός πολιτισμός είναι συχνά πηγή έμπνευσης της έντεχνης δημιουργίας. Είναι προφανές ότι οι μεγάλοι δημιουργοί δεν απομακρύνονται από την ψυχή και τη σοφία του λαού.


Ζωή Σαμαρά (καθηγήτρια της Θεωρίας της Λογοτεχνίας)

Το ΒΗΜΑ, 13/08/2006