Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση

... Δεύτερον το μοιρολόγι δεν πρέπει να μελετηθεί μονάχα καθαυτό, αλλά και σε σχέση με τα τραγούδια και τις τελετές της γέννησης και του γάμου, ως επιμέρους δηλαδή στοιχείο μιας ευρύτερης κατηγορίας τραγουδιών του κύκλου ζωής. Το μεταφορικό σύστημα του θρήνου εφαρμόζεται εξίσου αποτελεσματικά και στα τραγούδια του γάμου και της ξενιτειάς, όπως μας δείχνει ο Danforth, αλλά και στα παιγνιώδη τραγούδια της αγάπης και στα νανουρίσματα. [...]

Απόσπασμα από την εισαγωγή της συγγραφέως στο βιβλίο

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο της κυρίας Μάργκαρετ Αλεξίου κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις εκδόσεις Cambridge University Press το 1974, πριν από 28 χρόνια δηλαδή. Η πορεία του, όλο αυτό το διάστημα, υπήρξε ιδιαιτέρως επιτυχημένη, καθώς το πλούσιο και σοφά οργανωμένο υλικό του και η στερεότητα των θέσεών του κατέστησαν το βιβλίο, ευθύς αμέσως, πολυτιμότατο βοήθημα για αναρίθμητους φοιτητές και μελετητές της αρχαίας και νεότερης ελληνικής παράδοσης σε όλο τον κόσμο. Το βιβλίο μελετά τη διαμόρφωση και τη μακραίωνη εξέλιξη του τελετουργικού θρήνου μέσα στην ελληνική παράδοση (αρχαιότητα, Βυζάντιο, σήμερα) και διαπιστώνει τη συνεχή και ευφάνταστη ανανέωσή του, καθώς οι ποιητές του σε όλες τις εποχές αντλούσαν κοινά θέματα, ιδέες και παραδοσιακούς εκφραστικούς τρόπους, και με τη σειρά τους (όπως γίνεται και σε ανάλογα ποιητικά είδη) μεταποιούσαν την καθιερωμένη σύμβαση σε έκφραση προσωπική και πρωτότυπη. Αυτή ακριβώς η δυναμική αφομοίωση του παρελθόντος, μέσα από την αέναη αλληλεπίδραση του λόγιου και του λαϊκού στοιχείου, όπως δείχνει και η περίπτωση του τελετουργικού θρήνου, εγείρει ένα παμπάλαιο και πολυσυζητημένο θέμα, αυτό που αποκαλούμε συνήθως «συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού». Η κυρία Μάργκαρετ Αλεξίου μάς βοηθά, πιστεύω, και προς αυτό το σημείο.

Το βιβλίο αρθρώνεται σε τρία μέρη και κάθε μέρος περιέχει τρία κεφάλαια. Σε ανάλογες μελέτες, όπου συνήθως ερευνάται η εξέλιξη ενός ποιητικού είδους ή ενός θέματος μέσα στις μεγάλες περιόδους του ελληνισμού, η συνήθης και εύκολη πρακτική είναι να ακολουθήσει κάποιος τον ασφαλή αλλά συνάμα αδρανή διαχρονικό άξονα. Αντίθετα η Αλεξίου επιλέγει να αρθρώσει το βιβλίο της πάνω σε μια τριάδα κεντρικών ζητημάτων τα οποία στη συνέχεια ερευνά στη διαχρονική τους ανάπτυξη. Το πρώτο μέρος συζητά τη σχέση θρήνου και τελετουργίας και δείχνει πώς η επιβίωσή του από την ελληνική αρχαιότητα στον χριστιανισμό και ως τα νεότερα χρόνια οφείλεται - σε μεγάλο βαθμό - στο ότι συνδέθηκε με ένα ευρύτερο και πιο σύνθετο τελετουργικό πλαίσιο εθιμικών πρακτικών. Ο θρήνος δεν είναι ένα αυθόρμητο ξέσπασμα οδύνης: είναι συνυφασμένος με την όλη νεκρική τελετή, δηλαδή την πρόθεση του νεκρού, το ξόδι και την ταφή. Στην αρχαία Αθήνα, ήδη από τον 6ο αι. π.Χ., υπήρχαν νόμοι που ρύθμιζαν λεπτομερώς, για λόγους κοινωνικο-οικονομικούς και θρησκευτικούς, τις νεκρικές τελετές. Ο άμετρος θρήνος, λόγου χάρη, δεν ήταν μόνο άπρεπος, ήταν και απαγορευμένος. Πολλές από αυτές τις πρακτικές έχουν ενσωματωθεί και διατηρηθεί μέσα στο χριστιανικό τελετουργικό.

Στο δεύτερο μέρος εντάσσονται σε κατηγορίες και αναλύονται οι σημαντικότερες μορφές και τα ποικίλα είδη του θρήνου. Ετσι παρακολουθούμε πώς ο θρήνος για αρχαίους θεούς και ήρωες, για τον Αδωνη, τον Λίνο ή τον Υάκινθο, λ.χ., μεταβάλλεται σε θρήνο για την Παναγία ή τον Χριστό, πώς οι θρήνοι για αρχαίες πόλεις επιβιώνουν ως θρήνοι (ανακαλήματα) για την Κωνσταντινούπολη και πώς, εντέλει, ο παμπάλαιος ιδιωτικός θρήνος, γόος και κομμός των γυναικών διαμορφώνεται βαθμιαία ως έπαινος ή ως μοιρολό(γ)ι για τον νεκρό. Στο τελευταίο μέρος εξετάζονται η δομή, η θεματολογία, οι εκφραστικές συμβάσεις και οι συναφείς και κοινές εικονοποιίες μέσα στους θρήνους και τα μοιρολόγια. Φανερώνεται έτσι τόσο ο παραδοσιακός χαρακτήρας όλων των συστατικών στοιχείων του θρήνου όσο και η παραδοσιακή «ρητορική» και «ποιητική» του: αντιφωνική και τριμερής δομή (προφώνηση του νεκρού, αφήγηση σχετικά με το παρελθόν του νεκρού, επαναπροσφώνηση ή αποστροφή), χρήση διαλόγων και επωδού, αντιθετικά, «λογοτυπικά» σχήματα (παρελθόν-παρόν, ζωντανοί-νεκροί, ευχές-κατάρες κ.ά.), και, τέλος, τα παμπάλαια συστατικά μοτίβα που αναπτύσσονται συνήθως μέσα σε ένα θρήνο και αποτελούν δείγματα υψηλής ποιητικής οικονομίας και συμβολισμού (το φως, το ταξίδι, το χαμένο στήριγμα, η άνοιξη και ο θερισμός, το δέντρο, το νερό και η δίψα).

Από την παραπάνω, αναγκαστικά, συμπιεσμένη και σχηματική παρουσίαση του υλικού που ερευνά και ερμηνεύει η Αλεξίου γίνεται σαφής όχι μόνο η στέρεη δομή αυτής της μελέτης αλλά και η αναμφισβήτητη θελκτικότητα που παράγεται από αυτή τη μεθοδική και βαθιά εξέταση του τελετουργικού θρήνου. Αυτή η τέρψη που προσφέρει το βιβλίο γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα αν σκεφθούμε πως το θέμα του είναι ουσιαστικά το πένθος και η ανιστόρηση, μέσα από τον θρήνο, της απώλειας αγαπημένων προσώπων ή τόπων. Γεγονός ωστόσο που δεν πρέπει να μας παραξενεύει τελικά - ο ίδιος ο θρήνος (τόσο στην αρχαιοελληνική λογοτεχνική παράδοση όσο και στη χριστιανική ερμηνευτική) προσφέρει τη δική του ιδιότυπη τέρψη και ηδονή. Η ομηρική έκφραση τεταρπώμεθα γόοιο και η άποψη του Γρηγορίου Νύσσης ότι εν ηδονή τοις ανθρώποις το δάκρυον δεν φαίνεται να διαφέρουν πολύ. Ενα βιβλίο που μιλά για τον θάνατο και το πένθος δεν είναι αναγκαστικά ένα βιβλίο μουντό και άχαρο. Τουναντίον το παρόν βιβλίο μάς τέρπει με τη μέθοδο και την ερμηνευτική του οξύτητα και συνάμα μας εξοικειώνει με το μυστήριο του θανάτου. Οχι από δρόμους μεταφυσικούς ή μέσα από παραμυθίες, αλλά καθώς μας δείχνει τα όρια της ανθρώπινης τλημοσύνης που μεταποιεί τη φρίκη και το ακατανόητο σε τέχνη.

Προφανώς υπάρχουν ανάλογα βιβλία στη διεθνή βιβλιογραφία. Επίσης σημαντικό μέρος του σχετικού υλικού έχει συγκεντρωθεί και δημοσιευθεί σε ελληνικά περιοδικά. Ομως το βιβλίο της κυρίας Αλεξίου ευτυχεί, πιστεύω, περισσότερο από οποιοδήποτε ανάλογο έργο για δύο λόγους: πρώτον, για τον συστηματικό τρόπο με τον οποίο η ερευνήτρια εξετάζει το υλικό της και, δεύτερον, διότι συνδυάζει την αυστηρή μέθοδο με την προσωπική, θα έλεγα, και «θερμή» τελικά εμπλοκή στο υλικό που ερευνά. Θυγατέρα του διάσημου ελληνιστή George Thomson, δασκάλου (εμμέσως ή αμέσως) πολλών από εμάς, η Μάργκαρετ Αλεξίου έχει τραφεί με την ελληνική παράδοση αλλά χωρίς τα σχετικά σύνδρομα που στοιχειώνουν πολλούς Ελληνες. Για τούτο και οι θέσεις της είναι νηφάλιες και πειστικές. Πιστεύει, λ.χ., και έχει δίκιο, πως η μονομέρεια και η υποκειμενικότητα που δείχνουμε όταν προσεγγίζουμε το ζήτημα της λεγόμενης συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού δεν είναι δυνατόν να μας οδηγήσει σε χρήσιμα στοιχεία. Η συνέχεια της ελληνικής παράδοσης, γράφει, προκειμένου να αποδειχθεί χρήσιμη έννοια «πρέπει να ορίζεται με σαφήνεια και να αποδεικνύεται μέσα σε συγκεκριμένο κάθε φορά πλαίσιο αναφοράς. Η πολιτισμική συνέχεια δεν αποτελεί κριτήριο αξιολόγησης: δεν είναι δυνατόν να συνεπάγεται αυτόχρημα την ανωτερότητα ή την πρωτοτυπία όσων στοιχείων ανάγονται στην αρχαιότητα, ούτε, αντίθετα, να αποκλείει την πιθανότητα επίδρασης ξένων πολιτισμών».

Χαιρόμαστε που αυτό το πολύτιμο «ελληνικό» βιβλίο μεταφράζεται, έστω και καθυστερημένα, στη γλώσσα μας και γίνεται έτσι κτήμα περισσότερων, ειδικών και μη. Η χαρά μας είναι μεγαλύτερη καθώς η ελληνική μορφή του βιβλίου προέρχεται από μια ευρύτατα αναθεωρημένη έκδοση, προσεκτικότατα επιμελημένη και ζηλευτά μεταφρασμένη από δύο νέους έλληνες φιλολόγους που διαπρέπουν στο Harvard, εκεί όπου η Αλεξίου δίδασκε χρόνια στην Εδρα Σεφέρη ελληνικό πολιτισμό. Οι δύο επιμελητές-μεταφραστές δεν μετέφεραν απλώς το αγγλικό κείμενο με θαυμαστή δεξιότητα στη νεοελληνική γλώσσα, αλλά αναθεώρησαν το βιβλίο (ήδη κυκλοφορεί και η νέα αγγλική μορφή του), το εμπλούτισαν με νεότερη βιβλιογραφία και (όπως αναγνωρίζει η συγγραφέας) το προσάρμοσαν στις απαιτήσεις του ελληνικού αναγνωστικού κοινού. «Εγραψαν», θα λέγαμε, το βιβλίο εξαρχής. Η ιδιαιτέρως επιμελημένη τυπογραφική εμφάνιση του Τελετουργικού Θρήνου (όπως άλλωστε μας έχει συνηθίσει το ΜΙΕΤ) είναι ένας επιπρόσθετος λόγος για να επαινέσουμε και να συστήσουμε θερμά το έργο.



Γιώργης Γιατρομανωλάκης (καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 12-01-2003