Όλα τα γραπτά του

Πώς εφευρέθηκαν τα σάντουιτς; Τι θα συνέβαινε αν οι ιμπρεσιονιστές αντί για ζωγράφοι ήταν οδοντίατροι; Γιατί δεν άφησε ο Χίτλερ φαβορίτες; Γιατί είναι οι μέρες μας μετρημένες κι όχι, π.χ. αλφαβητικά;

Ο Γούντι Άλλεν δίνει απαντήσεις σ' αυτά και πολλά άλλα κρίσιμα ερωτήματα που βασανίζουν την ανθρωπότητα με μια σειρά από σπαρταριστά κείμενα, στα οποία δεν παρέλειψε βέβαια ν' ασχοληθεί και με τις σταθερές εμμονές του: το Θεό (που δεν ξέρουμε αν υπάρχει), το θάνατο (που ξέρουμε ότι υπάρχει), τις γυναίκες, το σεξ, την τέχνη και τους διανοούμενους.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Δεν έχει χιούμορ! Μα, αν είναι δυνατόν!» φώναξε εκνευρισμένος ο Θεός όταν διαπίστωσε ότι ο Αβραάμ πήρε στα σοβαρά την εντολή του και ετοιμαζόταν να θυσιάσει τον γιο του. Το συμβάν, που ασφαλώς δεν περιλαμβάνεται σε κανένα ιερό κείμενο, είναι απλά η εκδοχή του Γούντι Αλεν για τη θυσία του Ισαάκ. Οποιοσδήποτε ωστόσο μπορεί να φανταστεί τον μικροκαμωμένο, νευρωτικό νεοϋορκέζο καλλιτέχνη να σηκώνει τα χέρια του ψηλά και να εκφράζει σοκαρισμένος την αγανάκτησή του. Και πάλι κανείς δεν θα τον έπαιρνε στα σοβαρά. Δεν είναι ότι ο Αλεν δεν έχει να πει πολύ σημαντικά πράγματα. Είναι ότι ο τρόπος που τα λέει, στην οθόνη ή στο χαρτί, προκαλεί αυτού του είδους γέλιο που μπορεί κάποιες φορές να δημιουργήσει στον θεατή ή στον αναγνώστη σοβαρά αναπνευστικά προβλήματα.



Ξεκαρδιστικό αποτέλεσμα



Εφόσον η νέα κινηματογραφική δημιουργία του Γούντι Αλεν συνέπεσε σχεδόν με την κυκλοφορία όλων των μη αυτοβιογραφικών γραπτών του στα ελληνικά βιβλιοπωλεία, το κοινό της χώρας μας έχει την ευκαιρία να απολαύσει το εγκεφαλικό, σχεδόν ασυνάρτητο χιούμορ του Αλεν σε δύο μορφές. Τα τρία βιβλία του Αλεν, Πάτσι, Χωρίς Φτερά και Παρενέργειες, κυκλοφόρησαν αντίστοιχα το 1966, το 1972 και το 1975 και έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας εδώ και δύο περίπου δεκαετίες, ωστόσο είναι η πρώτη φορά που προσφέρονται σε έναν τόμο.

H συγγραφική ιδιότητα του Αλεν Στιούαρτ Κένιγκσμπεργκ, όπως είναι το πραγματικό όνομά του, είναι λιγότερο γνωστή από τη σκηνοθετική και υποκριτική του ικανότητα, από τον γάμο του με τη Σουν Γι Πρεβέν, θετή κόρη της πρώην συντρόφου του Μία Φάροου, ακόμη και από την αγάπη του για το κλαρινέτο, το οποίο εξασκεί κάθε ελεύθερη Δευτέρα σε ένα μικρό τζαζ κλαμπ της Νέας Υόρκης. Και όμως υπάρχει. H επαφή με το πνεύμα του Αλεν μέσω ενός στείρου κειμένου δεν αφαιρεί τίποτε από τη γοητεία του. Αντίθετα, μέσα από τις σελίδες του κειμένου ξεπηδά ο γνώριμος κόσμος του, όπου οι φιγούρες των πρωταγωνιστών των ταινιών του ενσαρκώνουν κάθε ανώνυμο ήρωα, αλλά και ένας λιγότερο γνωστός, όπου γνωστοί λογοτέχνες, φιλόσοφοι και ιστορικές προσωπικότητες του παρελθόντος συμπεριφέρονται κωμικά και ώρες ώρες φορούν τα γυαλιά και την ανησυχία του δημιουργού τους. Το αποτέλεσμα είναι - τουλάχιστον - ξεκαρδιστικό.

Σενάρια για παραστάσεις μπαλέτου, η ιστορία του οργανωμένου εγκλήματος, δίαιτα και παχυσαρκία, φιλοσοφικά δοκίμια υπό το βάρος ενός σπασμένου ποδιού, η βιογραφία του Κόμη του Σάντουιτς, μοιχεία με μορφή λογοτεχνικής συζήτησης και ιμπρεσιονιστές-οδοντίατροι είναι μερικές μόνο από τις καταστάσεις που περιγράφονται στα πενήντα δύο συνολικά κείμενα, τα περισσότερα από τα οποία πρωτοδημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «New Yorker». Οπως ο ήρωας της ταινίας του Ζέλιγκ, που έτεινε να μοιάζει με όποιον καθόταν δίπλα του, ο Αλεν μπαίνει στα παπούτσια κριτικών, βιογράφων, φιλοσόφων, λογοτεχνών, καλλιτεχνών και απλών ανθρώπων, δίνοντας το στίγμα του μέσα από τις νευρικές χειρονομίες του. Στο βιβλίο «H Απολογία μου» ο αρχαίος φιλόσοφος Σωκράτης παθαίνει νευρική κρίση όταν μαθαίνει ότι τελικά θα θανατωθεί και απορρίπτει όλες του τις ιδέες, γιατί η φιλοσοφία «δεν είναι και τόσο λειτουργική εκτός σχολείου». Στις «Εκλογές από τα Σημειωματάρια Αλεν» ο ήρωας, που θα μπορούσε να είναι ο Φραντς Κάφκα, αναρωτιέται «αν υπάρχει μετά θάνατον ζωή, και, αν υπάρχει, θα βρω άραγε να χαλάσω χιλιάρικο;». «Ο Τουλούζ-Λοτρέκ είναι ο πιο δυστυχισμένος άνθρωπος του κόσμου» παρατηρεί σε επιστολή του ο ήρωας του «Αν οι Ιμπρεσιονιστές ήταν Οδοντογιατροί», «επιθυμεί όσο τίποτε στον κόσμο να γίνει μεγάλος οδοντίατρος, και έχει πραγματικό ταλέντο, είναι όμως πολύ κοντός και δεν φτάνει στα στόματα των ασθενών του, αλλά και πολύ περήφανος και δεν ανεβαίνει σε σκαμνί!».



«Ο Θεός μου!»



Ωστόσο το χιούμορ του Αλεν δεν δίνει ούτε στιγμή την εντύπωση ότι είναι απλά ένα λογοπαίγνιο, μια φάρσα για να διασκεδάσει ο αναγνώστης. Ο Γούντι Αλεν είναι καλλιτέχνης, και δείχνει να εκφράζεται με αυτόν τον τρόπο επειδή δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Πρόκειται για μια εσωτερική του ανάγκη, γεγονός που υποδηλώνεται από τα ερωτήματα για τον θάνατο, τον Θεό και την ηθική υπόσταση του ανθρώπου, τα οποία κρύβονται πίσω από κάθε σχεδόν λεκτικό παιχνίδι. «Τούτο εστί σημείον ότι μερικοί είν' έτοιμοι να εκτελέσουν οποιαδήποτε διαταγή, όσο βλακώδης και να 'ναι, μόνο και μόνο επειδή τη δίνει φωνή ηχηρά και καλά ρυθμισμένη» κατσαδιάζει τον Αβραάμ ο Θεός. «Ο Θεός, ο Θεός μου! Τι εποίησας γενικά στην πιάτσα;» αναφέρει παροιμία που βρέθηκε σε πάπυρο στον Κόλπο της Ακαμπα, στους «Παπύρους».



Ειδικά το θέμα του θανάτου επανέρχεται σε κάθε ευκαιρία ως γνώριμο μοτίβο μουσικού κομματιού. «Δεν είναι ότι φοβάμαι τον θάνατο, απλώς δεν θέλω να είμαι παρών όταν συμβεί» εξομολογείται ο ήρωας το θεατρικού «Θάνατος». «Είναι αδύνατο να ζήσει κανείς τον ίδιον του τον θάνατο αντικειμενικά και να συνεχίσει να σιγοσφυρίζει μια μελωδία» παρατηρεί στη «Φιλοσοφία μου». Τα ερωτήματα φανερώνουν την εβραϊκή καταγωγή του, αλλά και την ανήσυχη πλευρά του χαρακτήρα και του κόσμου του, που καταπιάνεται διαρκώς με υπαρξιακά ερωτήματα. Πίσω από το χιούμορ κρύβεται η αγωνία, και στο θεατρικό «Ο θάνατος χτυπάει» γίνεται η σκληρή πλην λυτρωτική διαπίστωση: η ζωή είναι ένα συνεχές παιχνίδι με την τράπουλα, όπου αντίπαλός σου είναι ο θάνατος και εσύ πρέπει να παίζεις καλύτερα από αυτόν ώσπου τελικά να έρθετε πάτσι. Διαπίστωση τόσο σημαντική που την έκανε τίτλο του βιβλίου του.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 30-11-2003