Η Ελλάδα 36-49

Η σχέση με την Ιστορία συνήθως γίνεται πιο εύκολη όσο περισσότερο απομακρυνόμαστε χρονικά από τα γεγονότα. Θετικές μνήμες λαμπρύνονται, μνήμες αρνητικές ξεθωριάζουν, οι παλιές γενιές, που ενδεχομένως θα εξέφραζαν αντίλογο, φεύγουν με τη νομοτέλεια των βιολογικών ρυθμών, καταθέτοντας όμως -σε σχέση με κάθε άλλη εποχή πιο έντονα- την ιστορική μαρτυρία τους για τους μεταγενέστερους, με αμφίρροπες ωστόσο καταλυτικές επιδράσεις στην επιστημονική έρευνα.
Ο τόμος αυτός αποτελεί την πρώτη επιστημονική προσπάθεια για μια κοινή και ενιαία θεώρηση των προβλημάτων τα οποία όχι μόνο σφράγισαν την Ελλάδα στα πολυτάραχα χρόνια 1936-1949, που χαρακτηρίστηκαν ως περίοδος ανωμαλιών για την ελληνική ιστορία, αλλά άφησαν τα ίχνη τους και στην κατοπινή ζωή του τόπου. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα ιστορικά συνέδρια, τουλάχιστον όταν μιλάμε για τη σύγχρονη Ιστορία, αποτελούν κάτι παραπάνω από ιστορικά συνέδρια: συνιστούν, κατά κανόνα, οδόσημα των διαδρομών που ακολουθεί η ιστοριογραφική μελέτη και κάποτε, όπως στην περίπτωση της δεκαετίας 1940-1950, δείκτες του τρόπου με τον οποίο τα αντιμετώπισαν η συλλογική μνήμη ή η κρατική εξουσία. Το 1984, στο πρώτο μεγάλο συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα, από τον Νίκο Σβορώνο και τον Χάγκεν Φλάισερ για τη δεκαετία του 1940, απουσίαζε από τις θεματικές του ο εμφύλιος πόλεμος. Το 1995, σε ωριμότερες πλέον συνθήκες, ο Χάγκεν Φλάισερ, στο συνέδριο που οργανώνει για την περίοδο 1936-1949, εντάσσει για πρώτη φορά την εμφύλια διαμάχη στις θεματικές μιας δημόσιας επιστημονικής συνάντησης επί ελληνικού εδάφους. Το 1999, πενήντα χρόνια μετά τη λήξη του, ο ελληνικός Εμφύλιος εισβάλλει πλέον ορμητικά στο προσκήνιο: θα αποτελέσει, τότε, το θέμα τεσσάρων συνεδρίων, ενώ ταυτόχρονα ημερίδες, βιβλία, άρθρα στον Τύπο, τηλεοπτικές εκπομπές, δικτυακοί τόποι θέτουν σε πρώτο πλάνο την -ξεχασμένη και αποσιωπημένη μέχρι πρότινος- περίοδο, ανοίγοντας μια έντονη ιστορική και βαθιά πολιτική συζήτηση, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα με αυξανόμενη ένταση. Η πρόσφατη έκδοση επιλεγμένων ανακοινώσεων από το συνέδριο του 1995 (οι οποίες όμως, στην πλειονότητά τους, έχουν τύχει επανεπεξεργασίας, λαμβάνοντας υπόψη τη νεότερη βιβλιογραφία) αποτελεί πολύ σημαντική συμβολή στη σχετική συζήτηση.

Στον τόμο «Η Ελλάδα '36-'49» έχουν συγκεντρωθεί είκοσι δύο άρθρα, τα οποία καλύπτουν ευρύτατες θεματικές: την εξωτερική πολιτική και τις σχέσεις του ελληνικού κράτους με τις Μεγάλες Δυνάμεις (Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Θανάσης Σφήκας, Γρηγόρης Φαράκος, Χάγκεν Φλάισερ, Ευάνθης Χατζηβασιλείου), τα πολιτικά κόμματα, τα κινήματα και τις οργανώσεις (Οντέτ Βαρών, Ηλίας Νικολακόπουλος, Δέσποινα Παπαδημητρίου, Ιωάννα Παπαθανασίου, Γρηγόρης Ψαλίδας), την οικονομία (Mogens Pelt, Γιώργος Σταθάκης, Ροσέτος Φακιολάς), τη δημόσια διοίκηση (Κώστας Λούλος), το συνδικαλιστικό κίνημα (Γιώργος Κουκουλές), την εμπειρία του εγκλεισμού (Margaret Kenna), την πεζογραφία (Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Βασίλης Τσιλιμίγκρας, Γιώργος Φρέρης), τον πολιτισμό (Γιώργος Χουλιάρας), το συμβολικό και τις αναπαραστάσεις του (Γιώργος Μαργαρίτης, Νάση Μπάλτα). Η επισκόπηση της ιστοριογραφικής παραγωγής της περιόδου από τον Αντώνη Λιάκο στο εισαγωγικό σημείωμα και οι προβληματισμοί του Γιώργου Δερτιλή, για την περιοδολόγησή της, στο επίμετρο, συμπληρώνουν τον πολύ πλούσιο αυτό τόμο.

Ενας συλλογικός τόμος, όπως ο ανά χείρας, παρουσιάζει, εκ των πραγμάτων, ποικιλία τόσο ως προς τη θεματική όσο και ως προς την ποιότητα των κειμένων που περιέχει, καθώς σε μεγάλο βαθμό αποτυπώνει τη γενικότερη εικόνα της ιστοριογραφικής παραγωγής τη συγκεκριμένη στιγμή της σύνθεσής του. Η απουσία, επί παραδείγματι, μελετών για τις αστικές πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες δέσποσαν αυτή την περίοδο, καθώς και η ισχυρή, αν όχι πλήρης, κυριαρχία (με εξαίρεση το κείμενο της Δέσποινας Παπαδημητρίου σχετικά με τις ακροδεξιές οργανώσεις) άρθρων που αναφέρονται στην Αριστερά (Η. Νικολακόπουλος, Ιω. Παπαθανασίου, Γρ. Φαράκος, Γρ. Ψαλλίδας) αποτυπώνει χαρακτηριστικές ελλείψεις της ελληνικής ιστοριογραφίας. Ας σημειωθεί, επίσης, η έλλειψη μελετών για τις στάσεις ή τις πολιτικές έναντι των εθνικών ή θρησκευτικών μειονοτήτων, θέμα που μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να συζητιέται, προκαλώντας μάλιστα έντονες συγκρούσεις. Από την άλλη πλευρά, ενδεικτικό των πρόσφατων ανακατατάξεων, όπως επισημαίνονται και από τον Αντώνη Λιάκο στην εισαγωγή του, είναι ότι θέματα που πρόσφατα έχουν καταλάβει σημαντική θέση στη μελέτη της συγκεκριμένης περιόδου, όπως ο εγκλεισμός ή η αντικομμουνιστική προπαγάνδα, αντιπροσωπεύονται στον τόμο από ένα μόλις κείμενο.

Το νήμα που διατρέχει το συλλογικό αυτό τόμο είναι η συνεξέταση τριών «στιγμών» (Δικτατορία της 4ης Αυγούστου - Κατοχή - Εμφύλιος Πόλεμος) μιας σημαντικής και ταραγμένης περιόδου της ελληνικής Ιστορίας, μέσω μιας ενιαίας λογικής και της μελέτης συγκεκριμένων θεματικών. Η επιλογή των χρονικών τομών δεν αποτελεί, εξ ορισμού, «αθώα» πρακτική. Ο ορισμός τους, η περιοδολόγηση συνιστά ερμηνευτική πράξη, δημιουργεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδεικνύονται τα γεγονότα. Και εδώ είναι κυρίαρχη η οπτική του επιμελητή του τόμου, όπως αποτυπώνεται και στο εισαγωγικό του σημείωμα, για την άρρηκτη σύνδεση των τριών αυτών «στιγμών». Η επιλογή των κειμένων έγινε με γνώμονα τη συγκρότηση ενός κοινού πεδίου «διαχρονικών» θεματικών και θεμάτων. Στο επίκεντρο των άρθρων βρίσκεται η επισκόπηση των περίπου δεκαπέντε αυτών χρόνων, η επισήμανση των ρήξεων και των συνεχειών, των κοινών δομών και των συναρτήσεων, η συγκριτική εξέτασή τους.

Η επιλογή της συνεξέτασης των τριών αυτών «στιγμών», που καθεμιά τους ωστόσο διατηρεί τη χρονική της αυτοτέλεια, δικαιώνεται, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, από τη συγκομιδή των άρθρων. Η από κοινού μελέτη τους επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα καίριες συνισταμένες, όπως η κρατική διοίκηση και το συνδικαλιστικό κίνημα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των συνεργατών της 4ης Αυγούστου, οι οποίοι, αν και διώχτηκαν από τις πρώτες κατοχικές κυβερνήσεις, επανήλθαν με την κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη στο πλαίσιο του αγώνα εναντίον του κομμουνιστικού κινδύνου, ο οποίος θα συνεχισθεί τα επόμενα χρόνια (Κ. Λούλος). Αντίστοιχα, στην περίπτωση της ΓΣΕΕ, κορυφαίου κυβερνητικού συνδικαλιστικού οργάνου, κυριαρχεί η συνέχεια όχι μόνο στους θεσμούς και στις πρακτικές, αλλά και στα ίδια τα πρόσωπα τα οποία καθόρισαν την πολιτική της (Γ. Κουκουλές). Η διατήρηση δεν σημαίνει πάντοτε συνέχεια. Η υιοθέτηση και η καταφυγή σε γνωστούς συμβολισμούς και τελετουργίες, ανασημασιοδοτημένες όμως πλέον, διεκόλυνε την εξυπηρέτηση των προταγμάτων της εκάστοτε κρατικής εξουσίας (Γ. Μαργαρίτης).

Μέσα από τα άρθρα του τόμου αναδεικνύονται, ακόμα, οι συνέχειες και οι ρήξεις της ελληνικής ιστορίας, αλλά και οι συνάφειες με την ευρωπαϊκή ιστορία του 20ού αιώνα. Η υπενθύμιση από τον Γιώργο Δερτιλή της σύνδεσης των ελληνικών γεγονότων με την παγκόσμια συγκυρία, η ανάδειξη των κορυφαίων στιγμών της ευρωπαϊκής ιστορίας ως καθοριστικών για την ελληνική πραγματικότητα συνιστά έναν ισχυρό παράγοντα, ο οποίος συχνά παραγνωρίζεται ή υποβαθμίζεται. Η τεράστια πολεμική σύγκρουση που έλαβε χώρα την περίοδο 1940-1945, αναμφίβολα αποτέλεσε έναν πολύ σημαντικό παράγοντα που διαπέρασε όχι μόνον την ελληνική εξωτερική πολιτική αλλά ευρύτερα την κοινωνία και την οικονομία, δημιούργησε ή ενίσχυσε ιδεολογικά μέτωπα. Είναι χαρακτηριστική η τύχη των ελληνικών καπνών, του σημαντικότερου εξαγωγικού προϊόντος της χώρας, στην Ευρώπη, όπως ερμηνεύεται από τον Morgens Pelt, τύχη που καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική της Γερμανίας στη συγκυρία. Η καταφυγή στο σχήμα της «ελληνικής ιδιοτυπίας», χρήσιμη σε κάποιες περιπτώσεις, δεν αρκεί πάντοτε για την κατανόηση των πραγματικοτήτων, ιδιαίτερα όταν συνδέονται με ευρύτερους διεθνείς παράγοντες. Η βρετανική πολιτική για την Ελλάδα εντάσσεται, σύμφωνα με τον Θανάση Σφήκα, σε ένα ευρύτερο σχήμα της εξωτερικής πολιτικής της ξένης χώρας, όπως απορρέει από την ταυτότητα της ως ιμπεριαλιστικής δύναμης. Ο Χάγκεν Φλάισερ μελετά τα πολιτιστικά ιδρύματα και ινστιτούτα που ίδρυσαν στη χώρα μας η Γερμανία, η Γαλλία, η Μ. Βρετανία, η Ιταλία και οι ΗΠΑ, αναδεικνύοντας τον ανταγωνισμό τους για πολιτισμική ηγεμονία σε σχέση πάντα με τις ευρύτερες γεωστρατηγικές επιδιώξεις τους. Ζητήματα όπως η στρατηγική του ΚΚΕ και η πολιτική του στη συγκυρία δεν μπορεί παρά να ερμηνευθεί, όπως προτείνει η Ιωάννα Παπαθανασίου, στο πλαίσιο των ευρύτερων στρατηγικών αλλά και των θεωρητικών και ιδεολογικών παραδοχών του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος.

Ο τόμος που επιμελήθηκε ο Χάγκεν Φλάισερ, αποτελεί μια αξιοσημείωτη συμβολή στη διαρκώς ογκουμένη βιβλιογραφία για την περίοδο αυτή. Στο πλαίσιο που χάραξε ο επιμελητής του τόμου, τα μελετήματα που τον συνθέτουν προσφέρουν μια σειρά από πληροφορίες, θεωρητικές οπτικές, αναλύσεις και θέτουν κρίσιμα ερωτήματα για την περίοδο. Προσφέρουν πλούσιες προσεγγίσεις και δείχνουν, γι' άλλη μια φορά, ότι λογικές που επιχειρούν να ομαδοποιήσουν και να απαξιώσουν τις μελέτες σχετικά με την περίοδο μέχρι περίπου και τη δεκαετία του 1990, είναι ατυχείς και παραπλανητικές, μακράν των επιτευγμάτων της ελληνικής ιστοριογραφίας στα χρόνια της Μεταπολίτευσης.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/05/2004