Ο άλλος εν διωγμώ

ΚΡΙΤΙΚΗ




Πώς προσεγγίζονται τα θέματα του πολέμου και της γενοκτονίας (μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και τη γενοκτονία των Εβραίων από τους ναζιστές) στην ευρωπαϊκή και στην ελληνική λογοτεχνία; Με ποιον τρόπο η ανάγκη αντιμετώπισης από τους συγγραφείς αυτών των θεμάτων ανανέωσε τη λογοτεχνία και προς ποια κατεύθυνση; Αυτά είναι ορισμένα από τα κεντρικά ερωτήματα με τα οποία ασχολείται, και στα οποία δίνει ενδιαφέρουσες απαντήσεις, η συγγραφέας Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου στο τελευταίο της βιβλίο. Θα ήθελα εξαρχής να επισημάνω πως στις βασικές αρετές του βιβλίου ανήκει η ισορροπία που επιτυγχάνεται ανάμεσα στην επεξεργασία των πηγών (των λογοτεχνικών κειμένων) και στον συνδυασμό της με τη θεωρητική πλευρά του θέματος. Η βιβλιογραφία που έχει χρησιμοποιηθεί είναι ευρύτατη (κυρίως γαλλική και αγγλική). Για τα αντίστοιχα θέματα (ξεκινώντας από την επεξεργασία των μαρτυριών, την πρόσληψη της γενοκτονίας και του πολέμου στη λογοτεχνία και καταλήγοντας στην εικόνα του Εβραίου) υπάρχει μια διεθνής πλουσιότατη βιβλιογραφία. Καθώς η βιβλιογραφία αυτή παραμένει εντελώς αμετάφραστη στα ελληνικά, η μεταφορά της προβληματικής αυτής αποτελεί σημαντική συμβολή. Είναι επίσης θέματα στα οποία ο διάλογος ανανεώνεται συνεχώς, καθώς θεωρούνται καίριου ενδιαφέροντος. Το βιβλίο λοιπόν της Φ. Αμπατζοπούλου παρεισάγει αυτή την προβληματική στην ελληνική βιβλιογραφία και εγκαινιάζει τον διάλογο της ελληνικής πλευράς με τη διεθνή.

Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος εστιάζει το ενδιαφέρον του στην πρόσληψη της γενοκτονίας των Εβραίων στην ευρωπαϊκή μεταπολεμική λογοτεχνία και στη λογοτεχνική της αναπαράσταση. Το κορυφαίο, ίσως, γεγονός φρίκης του 20ού αιώνα αντανακλάται στη μεταπολεμική λογοτεχνία και αφήνει τα ίχνη του. Δεν πρόκειται όμως για απλή υπόθεση, καθώς η αντιμετώπιση του θέματος απαιτεί άλλα μέσα, αλλιώτικα από αυτά της παραδοσιακής ρητορικής του πολέμου.

Το πρώτο μέρος όμως του βιβλίου καταπιάνεται και με πολλά άλλα επί μέρους συναφή θέματα, καθώς η συγγραφέας ενσωματώνει λόγου χάρη: μικρό χρονικό της εβραϊκής διασποράς στην Ελλάδα, χρονικό του αντισημιτισμού στην Ελλάδα (επισημαίνοντας το πέρασμα από τον παραδοσιακό, θεολογικό αντι-ιουδαϊσμό στον σύγχρονο αντισημιτισμό), εξέταση της απόλυτης σιωπής γύρω από τη γενοκτονία και κατά την περίοδο της εκτέλεσής της (1943-44), αλλά και σχετική σιωπή τα πρώτα μεταπελευθερωτικά χρόνια. Σιωπή που αφορούσε τόσο την πλευρά των μαρτύρων επιζώντων, που χρειάστηκαν οι περισσότεροι μερικές δεκαετίες για να δημοσιεύσουν τις μαρτυρίες τους, όσο και την πλευρά των επιστημόνων ιστορικών, που χρειάστηκαν ένα αντίστοιχο περίπου διάστημα για να εντάξουν το γεγονός στις έρευνές τους και στην προβληματική τους. Θα σταθώ ενδεικτικά σε ένα σημείο: η αναζήτηση της συγγραφέως σε παλαιότερα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας, τα οποία να εισάγουν τη θεματική του διωγμού, την οδήγησε στα έργα του Η. Βενέζη και του Σ. Δούκα, τα σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η νεωτερικότητα έγκειται στο ότι τα αφηγήματα αυτά εστιάζονται στον διωγμό, στις περιπέτειες και στην εξολόθρευση άμαχου πληθυσμού. Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση της συγγραφέως για τις επανεκδόσεις αυτών των κειμένων μετά τον πόλεμο: και οι δύο συγγραφείς προσθέτουν μότο τα οποία συσχετίζουν τις δύο γενοκτονίες, την παλαιότερη μικρασιατική με τη νεότερη των Εβραίων. Σαν το φαινόμενο να φωτίζεται τώρα πολυδιάστατα.

Περνώντας τώρα στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, με τον υπότιτλο «Ο άλλος στη λογοτεχνία», η Φ. Αμπατζοπούλου αναλύει κατ' αρχήν την έννοια του στερεοτύπου στη λογοτεχνία. Στερεότυπο αποτελεί η λογοτεχνική παγίωση ενός τύπου που δημιουργείται από τις συλλογικές παραστάσεις και εκφράζει το συλλογικό φαντασιακό. Ο κάθε «ξένος», δηλαδή ο κάθε διαφορετικός από τη μεγαλύτερη ομάδα, μπορεί να μετατραπεί σε λογοτεχνικό στερεότυπο του «άλλου». Ο τρόπος που η λέξη αυτή έγινε όρος και χρησιμοποιήθηκε κατ' αρχήν στη γαλλική γλώσσα δηλώνει όχι αυτόν που είναι απλώς διαφορετικός, αλλά αυτόν που είναι με τέτοιον τρόπο διαφορετικός ώστε η ετερότητά του να είναι ύποπτη, να αποτελεί απειλή ή αντικείμενο περιφρόνησης, και πάντως να αποκλείονται αισθήματα αλληλεγγύης προς αυτόν. Δίνονται διάφορα παραδείγματα της αντιμετώπισης του άλλου διαχρονικά. Ενα από αυτά είναι η αντιμετώπιση της «πόρνης» από τη γαλλική λογοτεχνία του 19ου αιώνα: εδώ ο αποκλεισμός οφείλεται σε κοινωνικούς λόγους.

Κατ' εξοχήν «άλλος» (με εισαγωγικά ή άλφα κεφαλαίο) της δυτικής χριστιανικής κοινωνίας αποτέλεσε ο «Εβραίος» (και αυτός με εισαγωγικά, αφού εδώ νοούμε τη συλλογική αναπαράσταση γι' αυτόν). Αυτός ο συγκάτοικος της χριστιανικής κοινότητας στην Ευρώπη επί 20 αιώνες (από τη Διασπορά ως τη γενοκτονία), που επί τόσο μακρό διάστημα επέμεινε να διατηρεί την ετερότητά του, διεκδικώντας τη διαφορετική του θρησκεία και πολιτισμική υπόσταση. Αυτός ο «άλλος», που γίνεται δυσδιάκριτη πια η ετερότητά του μέσα στο πλαίσιο της νεωτερικότητας, που θα τον καταστήσει ισότιμο πολίτη, και όσο πιο δυσδιάκριτη τόσο πιο επίφοβη, όπως εξηγούν οι ψυχαναλυτές. Την εικόνα αυτού του «άλλου» αναζητεί λοιπόν η Φ. Αμπατζοπούλου στην ελληνική πεζογραφία, μετά την καταστροφή, εντάσσοντας την έρευνά της στο πλαίσιο της «πολιτισμικής εικονολογίας», την οποία διαπραγματεύεται εκτενώς στο έβδομο κεφάλαιο.

Η συγγραφέας ξεκινά από παλαιότερες μορφές λόγου, όπως το δημοτικό τραγούδι και ο Καραγκιόζης, για να εντοπίσει την κατασκευή του στερεοτύπου. Από τη λαϊκή περνά στη λόγια λογοτεχνία του 19ου και του 20ού πια αιώνα: ο Παπαδιαμάντης και ο Καζαντζάκης αποδίδουν σκηνές σχετικές με το Πάσχα, όπου η αντίθεση με τους Εβραίους είναι τοποθετημένη στη θρησκευτική της διάσταση. Οι λόγιοι τον 19ο αιώνα όμως, κυρίως σε κείμενα που δημοσιεύονται στα περιοδικά της εποχής (Πανδώρα, Χρυσαλλίς, Εθνική Βιβλιοθήκη), τηρούν μια στάση σαφώς φιλική προς τους Εβραίους και αρκετά είναι τα δημοσιεύματα γύρω από τη σχέση των δύο πολιτισμών, ελληνικού και εβραϊκού. Το πλαίσιο του χώρου της διανόησης, σαφώς επηρεασμένο από τον διαφωτισμό, αρνείται να αναπαραγάγει στερεότυπα και λαϊκές προκαταλήψεις γύρω από μια θρησκευτική διαφορά. Ο Παλαμάς κατανοεί τη σημασία ενός περί Εβραίων λόγου και το θέμα τον απασχολεί. Μυριβήλης, Βενέζης, Ταχτσής και άλλοι μυθιστοριογράφοι του 20ού αιώνα εξετάζονται στη συνέχεια. Συνολικά το αρνητικό στερεότυπο ή ορισμένες πλευρές του ανιχνεύονται στα περισσότερα έργα.

Χωριστή κατηγορία αποτελούν τα έργα μετά το '45, που εύλογα συνδέουν πια την παρουσία των Εβραίων με τη γενοκτονία. Οι Εβραίοι αυτοί είναι αναγκαστικά επιζώντες: είτε επέστρεψαν από στρατόπεδα είτε συμμετείχαν στην Αντίσταση είτε παρουσιάζονται τη στιγμή της εκτόπισης. Δεκαεννέα από αυτά τα κείμενα είχε δημοσιεύσει η συγγραφέας στον τόμο «Η λογοτεχνία ως μαρτυρία. Έλληνες πεζογράφοι για τη γενοκτονία των Εβραίων» (εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1995).

Ιδιαίτερη ευαισθησία δείχνουν τα πέντε πρώτα διηγήματα που δημοσιεύονται αντίστοιχα τα δύο πρώτα στο πρωτοποριακό περιοδικό Κοχλίας της Θεσσαλονίκης (1946) και τα τρία επόμενα στο περιοδικό Ενδοχώρα των Ιωαννίνων (1962). Πόλεις και οι δύο με μεγάλες κοινότητες, τις οποίες οι ναζιστές εκτόπισαν στη συντριπτική τους πλειονότητα, έπειτα από πολλών αιώνων κοινή ζωή. Ο Κάρολος Τσίζεκ στη νουβέλα του υπαινίσσεται την αδιαφορία του μη-Εβραίου προς την καταστροφή των Εβραίων. Ο Κιτσόπουλος χρησιμοποιεί το σχήμα της μαρτυρίας όπου δύο επιζώντες που γνώρισαν τη φρίκη των κρεματορίων θέτουν το καίριο ζήτημα της μνήμης ή της λήθης. Από την άλλη, το διήγημα του Γ. Λαμπρινού «Ο Γιοζέφης» (Αθήνα, 1945), μακριά από στερεότυπα, παρουσιάζει έναν νεαρό ελληνοεβραίο αντιστασιακό: εδώ το πλαίσιο του κοινού αγώνα στην Αντίσταση δημιουργεί ένα νέο «συνανήκειν», το οποίο καταργεί εντελώς παλαιές διαφορές. Αρκετά μυθιστορήματα νεότερων χρόνων εξετάζονται στη συνέχεια. Από το «Τηλεφωνικό κέντρο» της Ν. Κοκκαλίδου-Ναχμία, όπου η εβραία γυναίκα αποτελεί το alter ego της χριστιανής, ως τον Γιώργο Ιωάννου και τον Νίκο Μπακόλα, τα κείμενα αυτά αποτυπώνουν στη μεταπολεμική λογοτεχνία τη γενοκτονία των Εβραίων της Ελλάδας, αποδεσμεύοντας την εικόνα του Εβραίου από το στερεότυπο.

Ως συμπέρασμα: Ο τελευταίος αυτός διωγμός υπήρξε τόσο συγκλονιστικός που ανέτρεψε στον χώρο της λογοτεχνίας στερεότυπα τα οποία ίσχυσαν επί αιώνες στις συλλογικές νοοτροπίες και καθρεφτίζονταν στη λογοτεχνία. Το αναμάσημα αντισημιτικών στερεοτύπων έπαιρνε πια άλλη χροιά μετά την εμπειρία της γενοκτονίας και γι' αυτό παύει η χρήση του στη λογοτεχνία. Η εικόνα του Εβραίου αποσπάται πλέον από τα αρνητικά στερεότυπα, για να πάρει μια πραγματική, ανθρώπινη διάσταση. Το πλαίσιο της νεωτερικότητας βοηθά επίσης, γιατί γενικά δεν ανέχεται τα στερεότυπα. Τώρα που έχουμε πια πλουτιστεί μ' αυτήν την τόσο σημαντική μελέτη, ενδιαφέρον θα είχε μια άλλη έρευνα όπου οι Εβραίοι θα αποκτούσαν φωνή μέσα από τη λογοτεχνία (ή άλλα συναφή κείμενα) και θα εξέφραζαν το πώς βιώνουν την εβραϊκότητά τους και γενικότερα την ταυτότητά τους. Όπου θα γίνονταν πια «υποκείμενα» και όχι μόνο «αντικείμενα» του βλέμματος του άλλου.



Οντέτ Βαρών-Βασάρ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-05-1998