Ο μεγάλος χωρισμός

Η ΙΩΝΙΑ. Πολύχρωμη, πολυάνθρωπη και πολυϊστορη, με τον πολυεθνικό κόσμο της· Ρωμιούς και Οθωμανούς, Αρμένηδες, Εβραίους και τόσους άλλους, μια μικρογρφία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με τις αντιθέσεις, τις αντινομίες της και την εκπληκτική της σύνθεση. Η Ιωνία ως καθημερινή ύπαρξη και δημιουργία εκατομμυρίων ανθρώπων, με το όνομά του ο καθείς και με τις ιδιαιτερότητές του. Από καϊκτσήδες και δουλευτές της γης μέχρι εμπόρους και αξιωματούχους του κράτους. Και στο βάθος ένας γυναικείος πληθυσμός που δηλώνει την παρουσία του σεμνά και μετρημένα. Και ζευγάρια αλλόθρησκων και αλλοεθνών: ο νομάρχης Νίκος Βαλασόπουλος και ο Ρασίτ Μπέης, ο Τσακίρτζαλι Μεχμέτ Εφές και ο καπετάν Παράσχος, και το υπέροχο νεανικό ζευγάρι «φίλων μέχρι θανάτου», ο Μιχάλης και ο Ταχίρ. Η Ιωνία ως τόπος και χρόνος, ως σφύζουσα ζωή.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το ιστορικό μυθιστόρημα του Κεμάλ Αναντόλ, το οποίο κυκλοφόρησε το 2003 στην Κωνσταντινούπολη και πρόσφατα στην Ελλάδα, είναι αφιερωμένο στη Διδώ Σωτηρίου. Κοιτάζοντας τους δύο συγγραφείς μαζί στο «αφτί» του βιβλίου, μας έρχεται στον νου η περίφημη φράση που έκλεινε το 1962 τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς: «Καχρ ολσούν σεμπέπ ολανλάρ! Ανάθεμα στους αίτιους!» - κοιτάξτε πόσο αγαπημένοι μπορούσαμε να ήμαστε πάντα... Παράξενη συγκυρία, αν σκεφτεί κανείς το πρόβλημα που ανέκυψε πέρυσι με το βιβλίο Ιστορίας της Στ' Δημοτικού και που είχε ως αποτέλεσμα την απόφαση της υπουργού Παιδείας να διανέμονται από φέτος στους μαθητές και τα Ματωμένα Χώματα. Και αν κάποιοι αμφιβάλλουν για τη διάθεση που θα έχουν τα 12χρονα ελληνόπουλα να διαβάσουν ένα βιβλίο που γράφηκε πριν από 45 χρόνια, ο Κεμάλ Αναντόλ απευθύνεται τώρα σε ένα καινούργιο κοινό τόσο στην Τουρκία όσο και στην Ελλάδα. Στα 66 του, με πέντε μυθιστορήματα ήδη στο ενεργητικό του, πρώην δικηγόρος και δημοσιογράφος, βουλευτής Σμύρνης σήμερα για το Λαϊκό Κόμμα στην 22η περίοδο της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, βραβευμένος το 1963 με το βραβείο Γιουνούς Ναντί που απονέμεται στους καλύτερους αρθρογράφους και το 1994 με το βραβείο Ειρήνης και Φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί, μοιάζει σαν να έχει ακόμη έναν ανοιχτό λογαριασμό με το παρελθόν του. Θέλησε να καταθέσει τη δική του εκδοχή της Ιστορίας, όπως προέκυψε για τον ίδιο μέσα από τον απόηχό της στην Τουρκία. Και μόλις που πρόλαβε να κάνει δώρο αυτή την κατάθεση στη Διδώ Σωτηρίου. Εκείνη πέθανε τον επόμενο χρόνο, την Πέμπτη 23 Σεπτεμβρίου του 2004.



Στον βωμό των συμφερόντων



Ακόμη και ιδωμένη από την πλευρά των Τούρκων, η Μικρασιατική Καταστροφή «αντί να αναζωπυρώνει το μίσος, ζωντανεύει το ανθρώπινο δράμα όλων των μικρών λαών που σφαγιάζονται στον βωμό των ιμπεριαλιστικών συμφερόντων», όπως είχε γραφεί για το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου. Η ίδια αίσθηση απορρέει και τώρα, παρ' ότι ο Κεμάλ Αναντόλ δεν έζησε τα γεγονότα που περιγράφει, όπως δεν τα έχουμε ζήσει κι εμείς. Αρχίζει την αφήγησή του από το 1904.Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, με τίτλο «Η συνταγματική μοναρχία», παρακολουθούμε τον ίδιο πολυεθνικό κόσμο σε εντελώς διαφορετικό κλίμα, καθώς η αρχή του τέλους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας φέρνει κλυδωνισμούς και διαδοχικούς πολέμους. Το φάσμα διευρύνεται ξαφνικά από την Ιωνία ως τη Θράκη και τη Μακεδονία, αλλά και από την Ανατολία ως την Αθήνα, με πρωταγωνιστές στη ζωή όλων τον έλληνα πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και τον ηγέτη των Νεότουρκων Μουσταφά Κεμάλ. Οι διεθνείς εξελίξεις σύντομα οδηγούν στη Συνθήκη των Σεβρών το 1920 και σε έναν πρώτο εκπατρισμό για τους ήρωές μας, τον λεγόμενο «μικρό χωρισμό». Ηταν οι Τούρκοι που θα εκπατρίζονταν αυτή την πρώτη φορά και θα στέλνονταν στα νησιά του Αιγαίου, αφού η Σμύρνη είχε παραδοθεί στους Ελληνες. Ο «μικρός χωρισμός» διήρκεσε μόνο έξι χρόνια, αλλά ήταν αρκετός για να ξεκληριστούν οικογένειες και να ανάψουν οι πρώτες σπίθες της μισαλλοδοξίας ανάμεσα σε Ελληνες και Τούρκους στο Αϊβαλί.



Βαρύθυμα, χωρίς καρδιά



Είναι το τρίτο κεφάλαιο, με τίτλο «Ο μεγάλος χωρισμός», που φθάνει στη μεγάλη συμφορά την οποία εξιστορεί και η Διδώ Σωτηρίου στα Ματωμένα Χώματα. «Οι Ρωμιοί έρχονται στη Σμύρνη με τρένα, με αμάξια, με άλογα. Για να σώσουν τη ζωή τους. Τι περίεργο! Στη Σμύρνη έτρεχε να φθάσει και ο άμαχος πληθυσμός των Τούρκων. Ετρεχαν για να σώσουν τη ζωή τους κυνηγημένοι από τον ηττημένο ελληνικό στρατό που πυρπολούσε τις πόλεις και τα χωριά που εγκατέλειπε». Οι ίδιοι άνθρωποι βρίσκονται παγιδευμένοι για δεύτερη φορά, αλλά τώρα θα ήταν για πάντα. Η καταστροφή της Σμύρνης παρουσιάζεται από τον Κεμάλ Αναντόλ βαρύθυμα, χωρίς καρδιά, φευγαλέα. «Οι γυναίκες με τα παιδιά στην αγκαλιά πηδούσαν στις βάρκες, οι πολυμελείς οικογένειες γέμιζαν τα μικρά σκάφη με κίνδυνο να βουλιάξουν. Οι ρωμιοί βαρκάρηδες που περίμεναν στην προκυμαία ζητούσαν δέκα λίρες για το κάθε άτομο που παίρνανε στα σκάφη τους». Η ίδια περιγραφή από τη Διδώ Σωτηρίου: «... Αχ ο τρόμος! Οποια γλώσσα κι αν μιλάς, λόγια δε θα βρεις να τόνε περιγράψεις. Τι κάνουν, λοιπόν, οι προστάτες μας; Τι κάνουν οι ναυάρχοι με τα χρυσά σιρίτια, οι διπλωμάτες κι οι πρόξενοι τής Αντάντ! »

Ποιοι ήταν οι φταίχτες τελικά; Ο καπετάν Πετρίδης στο βιβλίο του Κεμάλ Αναντόλ ήξερε μονάχα τι σήμαινε αυτό το δράμα για τον ίδιο: «Ισως να μην ξαναδούμε πια τον τόπο μας... Η συμβίωση με τους Τούρκους στο εξής δεν είναι δυνατή!.. Ενώ χρόνια ζούσαμε μαζί. Τώρα όμως χύθηκε αίμα. Και δικό τους και δικό μας... Γιατί; Ο εθνικισμός είναι η αιτία! Η αρρώστια αυτή μας μεταδόθηκε από τα απέναντι παράλια. Κι εμείς τη μεταδώσαμε στους Τούρκους! Ακριβώς όπως η γαλάζια μούχλα του καπνού. Οπως η χολέρα που στέλνει τους ανθρώπους στον άλλον κόσμο δίχως να κάνει διάκριση μουσουλμάνου ή χριστιανού!»



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

Το ΒΗΜΑ, 02/09/2007