Εγχειρίδιο εγκληματολογίας

Το Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας είναι ένα στοίχημα σύνθεσης της θεωρίας και της πράξης της γραφής. Αντλεί από τα σκοτιενά βάθη του εγκλήματος, του τρόμου και της παράνοιας, στη ζωή μας και στην γραφή του Μπαλζάκ, του Πόε, του Ντοστογιέφσκι και των μαιτρ του Αστυνομικού για να ερευνήσεσι τα μονοπάτια της δημιουργίας και την ιδιαιτερότητα της γυναικείας παρουσίας και γραφής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει μια θεωρία για τον άσο που έχει πάντα στο μανίκι του ο serial killer, για τη σατανική υπεροχή του σχεδίου του, δηλαδή, έναντι κάθε απόπειρας του οργανωμένου κοινωνικού συνόλου να ανακόψει την εγκληματική του μανία. Στην αλυσίδα της βίας που η κοινωνία επιχειρεί να σπάσει, προσθέστε έναν ύστατο κρίκο που εκείνη με τη σειρά της υποχρεούται να επιβάλει - θανατώνοντας τον κακοποιό, στην αρτιότερη εκδοχή του οξύμωρου σχήματος. (Προς επίρρωση της θεωρίας, ας σημειωθεί ότι εκεί ακριβώς όπου εφαρμόζεται η θανατική ποινή, οι εγκληματίες υποκύπτουν συχνότερα στον πειρασμό της επαναληπτικής βίας). Στον αποτρόπαιο σωρό των θυμάτων ένα παραπανίσιο πάντα θύμα· ο ίδιος ο ακόρεστος θύτης.

Ποσοτική, θα μου πείτε, εδώ η αντιμετώπιση του προβλήματος. Και εμείς ενδιαφερόμαστε μόνο για την ποιότητα. Δεν χωρά λοιπόν καμιά αμφιβολία ότι η παραβατική συμπεριφορά έθελγε πάντα τους διανοουμένους. (Κι ενώ δεν μιλάμε υποχρεωτικά πια εδώ για παρανοϊκούς δολοφόνους που αραδιάζουν «σειρές» αθώων θυμάτων, ο παροξυστικός χαρακτήρας της αιρετικής δράσης σαφώς πάντως μετράει.) Εχω προσωπικά πάρει από καιρό τις αποστάσεις μου από αυτήν τη «νοσταλγία της λάσπης». Ποια μύγα με τσιμπάει λοιπόν σήμερα να θέλω να παρουσιάσω ένα βιβλίο σαν το Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας του Γιάγκου Ανδρεάδη; Πόσον μάλλον που στο εναρκτήριο αλλά και στο καταληκτικό κεφάλαιο του δοκιμίου του ο εκλεκτός συνάδελφος, για να δέσει τη θεωρία με την πράξη και με την άσκηση γραφής, μοιάζει να κουβαλάει νερό στον μύλο των καθ' έξιν παραβατών. Στο εισαγωγικό αφήγημα, ένας φίλος απ' τα παλιά, έχοντας σκαρώσει μια σειρά από «παστρικές» δουλειές, στα όρια της νομιμότητας αλλά και με τον σαγηνευτικό πάντα αέρα της χαρισματικής αίρεσης, και έχοντας στέψει τη «λαμπρή» σταδιοδρομία του με την εξόντωση, στη φαντασία του τουλάχιστον, της μάνας του, βγάζει ακριβώς από το μανίκι του ένα τελευταίο κρυφό χαρτί: την ιδανική (παραπειστική πάντα) αυτοχειρία. Με ένα πιστόλι σαν «μικρό στυλό με εσωτερικό επικρουστήρα». Ο ίδιος πάντα φίλος θα εμφανιστεί ξανά στο κλείσιμο του βιβλίου - καθώς το δοκίμιο «ντύνεται» πάλι ως νουβέλα - σαν φάντασμα που θα απαιτήσει το μερίδιό του, όχι πια από τη δραματική διαβατική ζωή, αλλά από την αιωνιότητα: «Ντετέκτιβ... εκδικήσου με... Μίλα για μένα».



H πολυ-φονία...



Νάτην, λοιπόν, πάλι η σειρά των φόνων. Το πολλαπλό έγκλημα με την απαιτουμένη κορωνίδα. Αλλά φυσικά και δεν είναι αυτή η πολυφονία που κάνει το Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας ένα τόσο συναρπαστικό ανάγνωσμα. Το έγκλημα, κατά τον εμπειρογνώμονα πλέον Ανδρεάδη, ως δραματική πράξη σε συνέχειες, με αναγκαία την κορύφωσή τους, συμπυκνώνει υποδειγματικά την ανθρώπινη κατάσταση, αναδεικνύοντας ταυτοχρόνως τον πολυδιάστατο χαρακτήρα της. Μόνον έτσι μπορεί και πρέπει να διαβαστεί η ειδοποιός έφεσή μας προς την αυτογνωσία, η οποία προδιαγράφει μια πορεία όπου μοιραίως θα συμπλακούν το φωτεινό με το σκοτεινό, το ταραχώδες (διονυσιακό, καρναβαλικό, ανατρεπτικό) με το γαλήνιο (απολλώνιο, σταθεροποιητικό, αυτοπεριοριστικό) στοιχείο. Προκύπτει έτσι μία πολυφωνία, γραμμένη επιτέλους ορθόδοξα, που ηχεί ασφαλώς συγχρονικά - με τις παρατεθείσες αντιστίξεις - αλλά επίσης και διαχρονικά, με τις διαρκείς εσωτερικές παλινδρομήσεις μας, που ανασύρουν αυτό που πρέπει να ξορκιστεί αλλά δεν παύει να είναι και η σταθερή α-λήθεια (αυτό που δεν γίνεται να ξεχαστεί), πάνω στην οποία θα οικοδομήσουμε το μέλλον μας.

Αν όλα αυτά ακούγονται κάπως σιβυλλικά, μην πτοηθείτε, παρακαλώ. Οσοι από σας ιδίως δεν μπορείτε να παρακολουθήσετε τα μαθήματα Δημιουργικής Γραφής και Ανάγνωσης του καθηγητή Ανδρεάδη στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, θα βρείτε στο Εγχειρίδιο Εγκληματολογίας όλα όσα θα θέλατε να μάθετε για τη στοιχειοθεσία του φιλολογικού ποινικού δικαίου. Εχουμε και λέμε (ενδεικτικά, κατ' ανάγκην): Τι ακριβώς είναι τα αριστοτέλεια «πάθη εν φιλίαις» - οι ζοφερές, οικογενειακές, ντε, συγκρούσεις, εκεί ακριβώς όπου διακαώς θα επιθυμούσαμε να μην υπάρχει παρά μόνο στοργή και ομόνοια. Αλλά το οικογενειακό ας προεκταθεί έως το πιο οικείο πράγμα, το δικό μου, το καθαρά προσωπικό μου, εφόσον το φιλικό αίρει την καταγωγή του από την κτητική αντωνυμία (βλ. το ομηρικό φίλον ήτορ: η καρδιά μου). Τα δικά του τα μάτια θα πάει έτσι γυρεύοντας να βγάλει ο Οιδίπους! Ο ριψοκίνδυνος δρόμος έχει ανοίξει, οδηγώντας μας με συνέπεια από τον αρχαίο τραγικό ήρωα έως τον μοντέρνο ντετέκτιβ (βλ. «Διπλή ταυτότητα», «Chinatown», «Bladerunner»). Ενδιαμέσως, χαίνει προκλητικά το στόμα του τερατώδους Γαργαντούα, που «φαρμακώνει» μες στη σαλάτα του έξι προσκυνητές. Ο ίδιος ωστόσο ο τραγικωμικός ήρωας θα ιδρύσει το πρότυπο Αββαείο του Θελήματος για τους γλυκύτατους εκείνους Θελημίτες με αποστολή τους να πράττουν διαδοχικά ανάλογα με τις επιθυμίες/εντολές των συντρόφων τους (ω, πόσο θα 'θελα να είχε επιμείνει λίγο περισσότερο στον τόσο ωραίο αυτόν πειθαναγκασμό ο Γιάγκος Ανδρεάδης!). Σειρά έχει ο άκακος, αλλ' όχι λιγότερο μανικός γι' αυτό, (ψευδο)Δον Κιχώτης του Θερβάντες. Τον διαβάζει τόσο απολαυστικά μέσα από τα εκστατικά αλλά και ταυτοχρόνως αποκαμωμένα μάτια τού Σάντσο Πάντσα ο Ανδρεάδης: «Να προσπαθείς ξεθεωμένος από τον αλύπητο ήλιο και τους αέρηδες της Μάντσας να κοιμηθείς μια σταλιά κι αυτός να σε ξυπνάει δυόμισι ώρα της νυκτός θρηνώντας για τη Δουλτσινέα... Να τον βλέπεις να πλακώνεται στις κονταριές με την αστυνομία της Ιεράς Εξέτασης και να λευτερώνει τους κατάδικους κακούργους που αμέσως μετά θα σας κάνουν τόπι στο ξύλο...»



...και η πολυ-φωνία



Κι ερχόμαστε στο «κυρίως πιάτο», στις Λαμπρότητες και αθλιότητες των εταιρών του Μπαλζάκ, συνέχεια των Χαμένων ονείρων (πρόσφατες υποδειγματικές νέες μεταφράσεις των δύο έργων στη γλώσσα μας από τον Κώστα Σφήκα). H πολυφωνία στο αποκορύφωμά της εδώ, σε μια δεξιοτεχνικά ενορχηστρωμένη χαοτική μυθιστορία που κλείνει με την αυτοκτονία του οραματιστή ποιητή/δημοσιογράφου Λυσιέν, μαριονέτα στα χέρια του αρχιγκάγκστερ Βωτραίν, ο οποίος έχει μετατραπεί σε απηνή διώκτη του εγκλήματος! Μυθιστορηματική «μεταγραφή», σημειωτέον, του ιστορικού προσώπου του Βιντόκ. Τα έργα και οι ημέρες του πρότυπου αυτού «μασκαρά» μάς επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε την ιστορία και τους πρωταγωνιστές της - τον Ναπολέοντα, πρώτο και καλύτερο - από τα κάτω, από τη σκοπιά του υποκόσμου και του εγκλήματος. (Είναι και η σκοπιά των τολμηρών αμερικανών κινηματογραφιστών, που θα αντιμετωπίσουν κοντύτερα στις μέρες μας την μήνι των μακαρθιστών).

Τα μασκαρέματα και το καρναβάλι είναι το προνομιακό πεδίο έρευνας του ρώσου θεωρητικού της λογοτεχνίας Μπαχτίν, ο οποίος μας έχει προσφέρει τη διεισδυτικότερη ίσως ανάγνωση του έργου του Ραμπελαί. Σε συνεχή διάλογο μαζί του ο Ανδρεάδης, συγκρατεί κυρίως τα πορίσματα των ερευνών του σχετικά με τα κατορθώματα των κυκλώπειων ηρώων Πανταγκρυέλ και Γαργαντούα, αλλ' ανατέμνει επίσης με την υποστήριξή του τη λάμψη και τις αθλιότητες του κόσμου της παρένδυσης του Μπαλζάκ. Ενσταση ωστόσο ως προς την ολιγωρία του Μπαχτίν να μελετήσει με τον ίδιο αποκαλυπτικό τρόπο τον τρομερό κόσμο του μεγάλου συμπατριώτη του Φιοντόρ Ντοστογέφσκι. Αλλ' επί τέλους στον χώρο της αστυνομικής έρευνας βρισκόμαστε και ο σταλινικός ζόφος, που έζησε στο πετσί του ο Μπαχτίν, ευσταθεί σίγουρα ως ελαφρυντικό. Τη μελέτη του μηχανισμού της κάθαρσης «δι' ελέου και φόβου» θα την προχωρήσει ωστόσο απερίσπαστος ο Ανδρεάδης. Ετσι, οι Δαιμονισμένοι, ο Ηλίθιος, αλλά και το Κλεμμένο γράμμα του Πόε θα διαβαστούν μέσα απ' αυτό το πρίσμα, παραπέμποντάς μας στο σοφόκλειο φτερούγισμα του τρόμου (ανέπταν φόβω), μια πτητική ανατριχίλα που με τη σειρά της συναντά το ερωτικό σκίρτημα στο κορμί του πλατωνικού εραστή του Φαίδρου.

Οχι μόνο δεν μπορούμε πια να αρνηθούμε την αντιστικτική αρμονία του «άθλιου» και του «λαμπρού», όχι μόνο δε γίνεται ν' αμφισβητήσουμε τη σύζευξη του αγγελικού και του μαύρου φωτός, παρά μονάχα με το «όραμα της ολότητας», με «την άρση της διαφοράς φαντασίας, ονείρου... ιδεαλισμού από τη μια και πραγματικότητας, ρεαλισμού, υλισμού από την άλλη», μπορούμε να πορευτούμε. Αν ήθελα να συμπτύξω σε μια καταλυτική διατύπωση το πόρισμα της ακαταπόνητης εγκληματολογικής έρευνας του Γιάγκου Ανδρεάδη, θα δανειζόμουν τη δικαίωση που προτείνει, με βάση το ανωτέρω «μονιστικό» βιωματικό στοίχημα, για τις μεγάλες ουτοπίες. Είναι αυτές ακριβώς «που μας κάνουν να ονειρευόμαστε το καλύτερο και να απορρίπτουμε τους ολοκληρωτισμούς που μας προτείνονται στο όνομά του...»

Προτιμώ ωστόσο να κλείσω με μια πιο ανάλαφρη νότα. Και θα δανειστώ έτσι από έναν συγγραφέα που ο ίδιος ο Ανδρεάδης υπεραγαπά, τον Ρέιμοντ Τσάντλερ, ένα πορτρέτο, το πορτρέτο του ιδιωτικού ντετέκτιβ, δεόντως σύνθετου και πολυφωνικού καθημερινού ήρωα: «... Ενας κοινός, αλλά πάλι ασυνήθιστος άνθρωπος... Δεν είναι βέβαια ευνούχος, αλλ' ούτε και σάτυρος. Μάλλον θα τα κατάφερνε, πιστεύω, να ρίξει μια κόμισσα, αλλά είμαι απολύτως βέβαιος ότι δε θ' ατίμαζε ποτέ του μια παρθένα. Αν είναι άνθρωπος της τιμής σε ένα πράγμα, τότε είναι εξίσου έντιμος σε όλα... Δε θα καταδεχόταν να πάρει τα λεφτά οποιουδήποτε με άτιμο τρόπο, αλλά δε θ' άφηνε επίσης κανενός την προσβολή χωρίς πληρωμένη απάντηση... Αν υπήρχαν αρκετοί σαν κι αυτόν, ο κόσμος θα ήταν σίγουρα ένα ασφαλές μέρος για να ζούμε, χωρίς όμως, πάλι, να είναι τόσο πληκτικός, ώστε να μην αξίζει τον κόπο να τον ζήσουμε». Το κείμενο είναι παρμένο από το μικρό δοκίμιο του Τσάντλερ, H απλή τέχνη του φόνου. Συμπληρώνει, πιστεύω, ιδανικά την ανάγνωση του πιο σύνθετου Εγχειριδίου Εγκληματολογίας του Γιάγκου Ανδρεάδη.



Δημήτρης Ποταμιάνος (καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-12-2004