Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες

Στην Ισπανία του 16ου αιώνα, ένας ντελάλης στο Τολέδο, ο Λαθαρίγιο ντε Τόρμες, εξιστορεί σ' ένα γράμμα πώς κατάφερε από μικρό παιδί να επιβιώσει παρά τη φτώχια και τους άσπλαχνους αφέντες του, και γιατί ανέχεται να μοιράζεται τη γυναίκα του με τον αρχιπρεσβύτερο της ενορίας. Ο αφηγητής είναι ένα παιδί του δρόμου που διηγείται τα βάσανά του και τις πονηριές που σκαρώνει για να μην πεθάνει από την πείνα. Μέχρι που τέλος, έχοντας πάρει σκληρά μαθηματα από τη ζωή, μαθαίνει το συμφέρον του και καταλήγει κυνικός και υποκριτής σαν όλους.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πριν από μερικά χρόνια έτυχε να ξεφυλλίσω κάποιες πηγές για να πληροφορηθώ περισσότερα για την έννοια του πικαρέσκου μυθιστορήματος. Συνάντησα εκεί, όπως ήταν φυσικό, το «Η ζωή του Λαθαρίγιο ντε Τόρμες», οι περιπέτειες και τα παθήματά του, ένα έργο γραμμένο το 1554. Το περίεργο(;) είναι ότι σε κάποιο λεξικό δίπλα στον τίτλο αναφερόταν και ως συγγραφέας ο Ντιέγκο Χιουρτάντο ντε Μεντόζα. Κάτι που σήμερα, εάν κρίνω από την παρούσα έκδοση που έχει επιμεληθεί η Ισμήνη Κανσή -γλαφυρότατη μεταφράστρια του χαριτωμένου αυτού μυθιστορήματος-, αμφισβητείται. Πιθανόν πίσω από το όνομα Μεντόζα να κρυβόταν ο άγνωστος συγγραφέας αυτού του, θεμελιακού για το ρεαλιστικό μυθιστόρημα, βιβλίου, που θα είχε τους λόγους του να μη θέλει τη δημοσιότητα με την αληθινή του υπογραφή σε ένα κείμενο τόσο ασεβές για τα συντηρητικά ήθη της εποχής.

Ομως, οι καιροί άλλαζαν και η Αναγέννηση έπρεπε να εκφράσει τις ιστορικές νομοτέλειες. Οπότε αφηγήσεις όμοιες με αυτές του «...Λαθαρίγιο» αναπόφευκτα, αργά ή γρήγορα, θα έβλεπαν το φως. Η «μαζικότητα» της ισπανικής πραγματικότητας, που ερχόταν μοιραία στο προσκήνιο σε εκείνη τη συγκυρία, δεν ήταν δυνατόν να μην αφήσει το αποτύπωμά της. Ετσι, τον 16ο αιώνα, κατά τον οποίο η Ισπανία περνούσε τον «χρυσούν αιώνα» της, ο προβολέας αναγκαστικά θα έπεφτε και προς τη μεγάλη μάζα για να αναδείξει τα πάθη της. Ο αφηγητής, λοιπόν, εγκαταλείπει άμβωνες και ποικίλες Αυλές για να μιλήσει με τρόπο καινοφανή για παράδοξα, «χαμηλής πτήσεως» ήθη, κάθε άλλο, δηλαδή, παρά υψιπετή.

Καίριο παράδειγμα ο «...Λαθαρίγιο», που είναι ένα αντι-έπος, το απολύτως καθημερινό χρονικό, αντιδραματικό όσον αφορά το θέμα και τους λογοτεχνικούς τρόπους του. Πρόκειται για ένα έργο καθαρώς εισηγητικό της ρεαλιστικής γραφής και ιδρυτικό των υποειδών που θα γεννηθούν από αυτήν μεταγενέστερα, μέχρι τις μέρες μας. Γιατί από πλευράς γλωσσικής μορφής, θέματος και εσωτερικής εξέλιξης της δράσης, τα ευρήματα και οι τεχνικές που προτείνει ανοίγονται σε διάφορα, πρωτότυπα για την εποχή πεδία, εκμεταλλεύσιμα για τη μετέπειτα αφηγηματικότητα.

Η απλή, πρωτοπρόσωπη, γλώσσα του, ισοϋψής με το στόρι που παρακολουθεί την ...ευρηματική διαδρομή επιβίωσης ενός πειναλέου πιτσιρικά, η ανηθικιστική του στάση απέναντι στο όλο πρόβλημα (η συμμετοχή στον ενστικτώδη αγώνα του νεαρού), οι αποκρύψεις των προθέσεων της γραφής και η ανέλιξη του ήρωα, που γίνεται με όρους διαλεκτικούς, θα έλεγα, συνιστούν νεοπαγή στοιχεία, ληξιαρχικά της κυρίαρχης λογοτεχνίας μας.

Ιδίως ως προς τον τελευταίο συντελεστή χρειάζεται να σημειωθεί ότι για πρώτη φορά μια αφήγηση πηγαίνει κόντρα στους ανεξέλικτους ήρωες της επικής, μεσαιωνικής λογοτεχνίας και δραματουργίας, προτείνοντας έναν χαρακτήρα ανοιχτό στις επιδράσεις της κοινωνικότητας, ενός κόσμου πρόθυμου στις παντοειδείς αλλαγές.

Ηρωας του μυθιστορήματος, ένας κατεργαράκος, μικρός υπηρέτης, γιος μιας παραδουλεύτρας/πόρνης και ενός μυλωνά, που περνάει διαδοχικά από διάφορους αφέντες: ζητιάνους, ιερωμένους, έναν ιππότη/ιδαλγό, έναν καπελάνο κ.λπ. Οι τελευταίοι περιγράφονται με τα μελανότερα χρώματα, εξοντωτικά: είναι παραδόπιστοι, οπισθόβουλοι και άσπλαχνοι, πλην του ιππότη, που είναι αξιοθρήνητος, και αυτός ελεεινής, κατά βάθος, μορφής, προαναγγέλοντας τον πρωταγωνιστή τού Θερβάντες, λίγο μεταγενέστερο.

Εάν συμβαίνει τις περισσότερες φορές ένα κλασικό έργο μοιραία να καταλήγει, τελικά, σε επετειακό δώρο, όπως έχει λεχθεί προσφυώς: με άλλα λόγια, να μη διαβαστεί ποτέ, έχοντας ενσωματωμένη μόνο μια φετιχιστικού τύπου αξία, τούτο εδώ το ξεκαρδιστικό και μαζί ιλαροτραγικό μυθιστόρημα λειτουργεί ακόμα, αν μη τι άλλο, ευφραντικά... Διαθέτει μια αξιοζήλευτη διαχρονικότητα, τηρουμένων των αναλογιών, την ίδια που το συνόδευσε τις πρώτες δεκαετίες μετά την έκδοσή του. Γιατί η επιτυχία άμα τη εμφανίσει υπήρξε τεράστια. Το ακολούθησε, μάλιστα, ένα άλλο μυθιστόρημα μιμητικό, με συγγραφέα τον Ματέο Αλεμάν, το «Ο τυχοδιώκτης Γκουρμάν ντε Αλφαράτσε». Μόνο που ο τελευταίος δεν στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και ηθικολογώντας υπονόμευσε το αποκλίνον θέμα του, μη βρίσκοντας τον στόχο, όπως ο ...ανώνυμος του «Λαθαρίγιο».

Το κορυφαίο, σύμφωνα με τις γραμματολογικές πληροφορίες, μυθιστόρημα του είδους εκδόθηκε το 1618, με συγγραφέα τον Βιθέντε Εσπινάλ, και πρόκειται για τις «Αφηγήσεις της ζωής και των περιπετειών του Εσκουντέρο Μάρκος ντε Ομπρεγκόν», που θα ήταν καλό να το δούμε μεταφρασμένο στα ελληνικά. Και για να τελειώνει η καταλογογράφηση να πούμε ότι με το είδος ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, και ο κλασικός Φραντζίσκο Γκομέζ Κεβέδο, ο λυρικός ποιητής, φιλόσοφος και χιουμορίστας συγγραφέας, μεγάλη μορφή των ισπανικών γραμμάτων.

Με λίγα λόγια, το «μοντέρνο» μυθιστόρημα που εγκαινιάζεται με τα παραπάνω έργα, θα καλλιεργηθεί με πάθος θα έλεγε κανείς, γιατί οι νεοφώτιστοι συγγραφείς είχαν ανακαλύψει φλέβα χρυσού στα νέα κοινωνικά δεδομένα, τα οποία η δυτική αναγέννηση έφερνε στο φως γεναιόδωρα, μετά τη μεσαιωνική συμπίεση.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο ήρωας του παρόντος μυθιστορήματος ονομάζεται Λαθαρίγιο, δηλαδή Λάζαρος, ο οποίος ανέστη ...ενταφιασμένος επί αιώνες λόγω της καθυστέρησης των ηθών. Λάζαρος, λοιπόν, γιατί επιβάλλεται να εισέλθει σε περιοχές όπου η νέα γλώσσα θα πάρει τη ρεβάνς. Η συνείδηση του ήρωα αναπαράγει τον μέσο όρο, που σκοπεύει άνευ όρων και ορίων στην επιβίωση. Είναι η καινή ηθική μιας εποχής που ανοίγεται πλησίστια στο μέλλον για να μας συναντήσει, ένα κείμενο ανοιχτό, ένας μπούσουλας για να ξαναγραφτεί χιλιάδες φορές με παραλλαγές. Είναι ο άλλος, ο ασεβής μύθος που έχει γεννηθεί με πρόσημο εναντιωματικό απέναντι στην παράδοση, ο οποίος πρόκειται να δημιουργήσει, βέβαια, τη δική του ιερή, εδραία επικράτεια μέσα στον χρόνο...

Από την άλλη, μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει αυτήν την τότε πρωτοποριακή στάση, την αρνητική συμπεριφορά του ήρωα (που είναι κλέφτης, ακόμα και κερασφόρος στο τέλος, αφού κάνει τα στραβά μάτια μπροστά στην απιστία της συζύγου του), ως μία ας την πούμε διαλεκτική επιλογή: η καθόλα διαφοροποιημένη ηθική του Λαθαρίγιο εν σχέσει προς τους κρατούντες και τις ιδέες τους είναι ένα μάθημα αντιπαράθεσης λόγου, περίπου κάτι σωκρατικό, όπου τα αντίθετα διαλέγονται. Χωρίς κάτι διδακτικό, να τονίσουμε, αφού το συμπέρασμα μετακυλίεται στον αναγνώστη, ιδού το νεωτερικό του πράγματος...

Με το βιτριολικό αυτό μυθιστόρημα, του οποίου τον εκρηκτικό μηχανισμό μπορούμε να τον υποψιαστούμε ακόμα και σήμερα, όπως προείπα, χάρη στις φαινομενικά αθώες χειρονομίες του, τα ελευσίνια μυστήρια έχουν καταργηθεί, τα μυστικά αποσφραγίζονται και το παιχνίδι της λογοτεχνίας αρχίζει να αφορά περισσότερους. Εκδημοκρατισμός, λοιπόν, της γραφής; Ας μην το δούμε αποκλειστικά έτσι, αλλά στον συγκεκριμένο χορό μπαίνουν και άλλοι μέτοχοι προοικονομώντας ένα σκηνικό πολύ διαφορετικό από πριν. Αυτό και μόνο το τελευταίο ατού, να το ξαναπούμε, δίνει στον «Λαθαρίγιο» τα εύσημα..



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/02/2007