Το μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου

Κριτική
Το μοναδικό χειρόγραφο που αποτελεί πολυτελή έκδοση του ελληνικού Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου με εκτεταμένη εικονογράφηση, βρίσκεται σήμερα στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας και αναφέρεται στον κατάλογο ως Κώδιξ 5. Το μυθιστόρημα σώζεται από τη βυζαντινή εποχή αποτελεί μια θρυλική διήγηση της ζωής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και γράφτηκε αρχικά κάποια περίοδο μεταξύ 3ου π.Χ. και 3ου μ.Χ. αι. Το κείμενο υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλές κατά τον Μεσαίωνα, τόσο στη Δύση όσο και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, και μεταφράστηκε στις κυριότερες γλώσσες της εποχής.


Στην πολυτελέστατη έκδοση του «Εξάντα», κάθε εικόνα συνοδεύεται από επεξηγηματική λεζάντα με κόκκινο μελάνι, ώστε να μπορεί ο αναγνώστης να παρακολουθεί την ιστορία από τις εικόνες χωρίς να αναγκάζεται να διαβάζει το κείμενο.


Αν κάποιος γοήτευσε Ανατολή και Δύση και άφησε έκδηλα τα ίχνη της παρουσίας του στην ιστορία, στην τέχνη και στα γράμματα, επηρέασε στάσεις και συμπεριφορές, έδωσε ιδεολογικές προοπτικές και σαγήνευσε τους λαούς ανεξάρτητα από γλώσσα, θρησκεία και επίπεδο πολιτισμού, αυτός είναι ο Μέγας Αλέξανδρος. Κιόλας από τον Αρριανό και τον ψευδο-Καλλισθένη, ως τον Δημήτριο Ζήνο, τον Ιωάννη Πρίγγο, τον Θεόφιλο, τον Σεφέρη και τον Εγγονόπουλο, από την ελληνιστική και τη βυζαντινή λογοτεχνία ώς την ιρλανδική λογοτεχνία του 11ου και την περσική του 10ου και του 13ου αιώνα, η ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτέλεσε ελκυστικό και εύπλαστο υλικό για πολυποίκιλη επεξεργασία. Ανώνυμοι και επώνυμοι δημιουργοί ανάπλασαν με τον χρωστήρα και τον λόγο τη σύντομη αλλά περιπετειώδη ζωή του και διέκριναν πίσω από τις διάφορες εκδηλώσεις της την καταλυτική επέμβαση της Τύχης, της Μοίρας ή του Θεού.


Η μετάπτωση από την ιστορία στον θρύλο και στον μύθο υπήρξε αναπόφευκτη, γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος δεν ήταν μόνο ο μεγαλύτερος στρατηλάτης, αλλά και ο τολμηρότερος ταξιδιώτης - εξερευνητής και θαλασσοπόρος του αρχαίου κόσμου, ο ήρωας που δεν περιορίστηκε στην κατάκτηση της οικουμένης αλλά και προχώρησε έξω από τα συμβατικά της όρια μεθυσμένος από τις μακρινές και παράξενες χώρες, τους άγνωστους λαούς και τα θαυμαστά και περίεργα του κόσμου που απαντούσε στην επική πορεία του. «Το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου» που περιέχει τη φανταστική αυτή διήγηση της ζωής του μακεδόνα βασιλιά γράφτηκε μεταξύ 3ου αι. π.Χ. και 3ου αι. μ.Χ. και αποδόθηκε λανθασμένα στον ιστορικό Καλλισθένη από την Όλυνθο· το κείμενο γνώρισε τεράστια δημοτικότητα και μεταφράστηκε σε περισσότερες από 24 γλώσσες.


Ο κώδικας αρ. 5 της συλλογής του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας κατέχει ξεχωριστή θέση στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης γιατί είναι το πλουσιότερο εικονογραφημένο χειρόγραφο με το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου». Ο κώδικας αυτός, χάρη στην πρωτοβουλία του εκδοτικού οίκου Εξάντας, κυκλοφόρησε πρόσφατα σε φωτογραφική αναπαραγωγή σε φυσικό μέγεθος (fac-simile) και με εμπεριστατωμένη δίγλωσση (ελληνική και αγγλική) Εισαγωγή (σελ. 7-28, 29-48) της Νικολέττας Σ. Τραχούλια για το χειρόγραφο και την ιστορία του, τους καλλιτέχνες και την τεχνική που ακολούθησαν στην εικονογράφηση του κειμένου*. Έκδοση εντυπωσιακή στο είδος της, αποτελεί ένα από τα εκλεκτότερα δείγματα της σύγχρονης τυπογραφικής τέχνης στην πατρίδα μας και παράλληλα μια από τις εμπορικά και καλλιτεχνικά τολμηρότερες προσπάθειες στον μίζερο, συχνά, αυτόν τομέα, καμωμένη με ανυπόκριτο σεβασμό και αγάπη για τον αυθεντικό αυτόν μάρτυρα του παρελθόντος.



Με 250 μικρογραφίες, όλες διακοσμημένες με φύλλα χρυσού, από τις οποίες οι περισσότερες είναι ολοσέλιδες, απλωμένες σε 193 φύλλα (386 σελίδες) το χειρόγραφο αυτό του 14ου αιώνα αναδεικνύεται πολύτιμη πηγή όχι μόνο για την πρόσληψη του «Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου» αλλά και για τις αισθητικές, λογοτεχνικές και πολιτικές «τύχες» του σε μια χρονική περίοδο και σε έναν γεωγραφικό χώρο όπου συντελούνταν διαδοχικές αλλαγές και έντονες εθνικές και ιδεολογικές ζυμώσεις αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού. Ανάμεσα στην πρώτη ολοσέλιδη μικρογραφία του παραγγελιοδότη βυζαντινού αυτοκράτορα (και όχι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως παλαιότερα είχε υποστηριχθεί) και στην τελευταία σωζόμενη μικρογραφία με τον ετοιμοθάνατο κοσμοκράτορα να διανέμει τις εδαφικές κατακτήσεις του στους πιστούς στρατηγούς του, κείμενο και εικόνες συγκροτούν μια αρραγή ενότητα όπου λειτουργούν αρμονικά η οπτική διήγηση με τη λεκτική αφήγηση των γεγονότων.


«Διήγησις εξαίρετος και όντως θαυμασία του κοσμοκράτορος Αλεξάνδρου του βασιλέως» διαβάζουμε στο πρώτο φύλλο του χειρογράφου κάτω από ένα επίτιτλο κόσμημα με φυτικά σχέδια. Δεν υπάρχει επεισόδιο του κειμένου που να μην έχει εικονογραφηθεί με λεπτομέρειες και εντυπωσιακή χρωματική ενάργεια. Πολλές διαδοχικές σκηνές της διήγησης συμπτύσσονται σε μία σύνθεση, που μπαίνει πάντοτε μέσα σε κόκκινο πλαίσιο. Όταν οι σκηνές είναι πολυάνθρωπες, τα κύρια πρόσωπα εικονίζονται σε μεγαλύτερη κλίμακα από τα δευτερεύοντα για να ξεχωρίζουν.

Οι παραστάσεις ενεργοποιούν την αφήγηση και το κείμενο φωτίζεται περισσότερο χάρη στη λεπτομερή απεικόνιση του θέματος. Η περίτεχνα εναρμονισμένη διάταξη εικόνας και κειμένου στη χειρόγραφη επιφάνεια υπακούει σε έναν «εσωτερικό διάλογο», που επιτρέπει στον αναγνώστη να παρακολουθήσει τα γεγονότα από τις εικόνες και το κείμενο χωρίς δυσκολία. Οι παρακείμενες γραμμένες με κόκκινο μελάνι λεζάντες αποδίδουν με επιτυχία το θέμα. Οι πολυάριθμες αυτές μικρογραφίες που εικονογραφούν το σύνολο των επεισοδίων του Μυθιστορήματος δημιουργούν δικαιολογημένα μια «κινηματογραφική» αίσθηση στα μάτια του εντυπωσιασμένου από τη ζωηρότητα και την ποικιλία των χρωμάτων και το πλάσιμο των μορφών αναγνώστη. Η αίσθηση αυτή επιτείνεται σε κάθε μικρογραφία με την παράθεση πολλών επί μέρους και διαδοχικών ενεργειών των προσώπων, συχνά σε ισάριθμες εναλλαγές σκηνικών.


Χάρη στον ερευνητικό μόχθο τής Ν. Τραχούλια οι γνώσεις μας για τον κώδικα πλουτίστηκαν σημαντικά: διαπιστώθηκε ότι για την εικονογράφηση εργάστηκαν τρεις γεωργιανοί μικρογράφοι που διακρίνονται μεταξύ τους από τις περισσότερο ή λιγότερο έκδηλες ιδιαιτερότητες του ύφους που παρατηρείται μεταξύ των εικόνων και όχι από ένα μόνον καλλιτέχνη καθώς ως τώρα πιστευόταν· για την αντιγραφή του κειμένου εργάστηκαν δύο, πιθανότατα έλληνες την καταγωγή, γραφείς που προχώρησαν σε μικρές αλλά πολύ ενδιαφέρουσες, όπως θα δούμε, επεμβάσεις, κυρίως ιδεολογικού περιεχομένου.


Στην ίδια ερευνήτρια ανήκει και η ταύτιση του υψηλού παραγγελιοδότη που απεικονίζεται στο πρώτο φύλλο με τον βυζαντινό αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλέξιο Γ' Κομνηνό (1349-1390) βάσει ιστορικών και άλλων ενδείξεων. Γνωστό ήταν ότι το κείμενο του Μυθιστορήματος που παραδίδει ο κώδικας του Ελληνικού Ινστιτούτου ανήκει στη λεγομένη παραλλαγή γ, την εκτενέστερη των διασκευών του έργου. Η Τραχούλια διαπίστωσε ότι οι δύο γραφείς δεν αντέγραψαν μηχανικά το κείμενο του ανθιβόλου που είχαν μπροστά τους, αλλά προχώρησαν σε σποραδικές επεμβάσεις ενσωματώνοντας χωρία και τροποποιώντας άλλα αντλημένα από τις παραλλαγές β και ε της πολύκλαδης παράδοσής του. Πρόκειται για προσθήκες που επιστρατεύθηκαν για να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην παγκόσμια κυριαρχία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και στην εξύμνηση των έκτακτων στρατιωτικών και ηγεμονικών ικανοτήτων του.


Όσο περιορισμένες αριθμητικά και αν είναι οι τροποποιήσεις αυτές στο κείμενο του Μυθιστορήματος, ανανεώνουν την ιστορία του Αλεξάνδρου και της προσδίδουν έναν νέο δυναμισμό στον τόπο παραγωγής του χειρογράφου. Πράγματι η σύνδεσή της με την αυτοκρατορική οικογένεια των Κομνηνών της Τραπεζούντας, που οφείλεται στον Liam Gallagher, και η αναγνώριση του παραγγελιοδότη του στο πρόσωπο του Αλεξίου Γ', προστάτη των τεχνών και στρατιωτικού ηγέτη που διεξήγαγε σημαντικούς αγώνες εναντίον των Τούρκων (των Περσών στη βυζαντινή γραμματεία), εξηγούν τη διαφαινόμενη από τις προσθήκες στο κείμενο πολιτική σκοπιμότητα που επέβαλε την παραγωγή του πολυτελέστατου αυτού χειρογράφου στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Η στάση αυτή παραπέμπει σε έναν ιδιότυπο ιστορισμό που εκδηλώνεται στην Τραπεζούντα σε μια περίοδο συγκρατημένης αισιοδοξίας για την τύχη της αυτοκρατορίας και ο οποίος υποστηρίχθηκε θεωρητικά από την τοπική λογιοσύνη (στις ομότροπες εκδηλώσεις του εντάσσεται και η ανάδειξη του Αλεξίου Γ' σε άλλον Αλέξανδρο από τον ποιητή της αυλής Στέφανο Σγουρόπουλο).


Με την πτώση της Τραπεζούντας στους Τούρκους (1461) το χειρόγραφο πέρασε στην κατοχή των κατακτητών. Ο ανώνυμος κτήτοράς του το αντιμετώπισε με περισσή φροντίδα και ενδιαφέρον και για να παρακολουθήσει την εικονογραφημένη αφήγηση της ζωής του Αλεξάνδρου ανέθεσε σε κάποιον που γνώριζε την τουρκική και την αρχαία ελληνική (ίσως έναν εξισλαμισμένο χριστιανό) να μεταφράσει τις λεζάντες. Η συνύπαρξη δύο διαφορετικών γλωσσικών κωδίκων στο ίδιο χειρόγραφο αποτελεί απτή απόδειξη της αποδοχής του Αλεξάνδρου και από τους κατακτητές σε μια κρίσιμη για τον Ελληνισμό εποχή κατά την οποία ο συγκρητισμός αποδείχθηκε μονόδρομος και στη μακρά διάρκεια αποτελεσματικός. Δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι ο Μωάμεθ ο Πορθητής χαιρόταν να διαβάζει την ιστορία του Αλεξάνδρου στις εκστρατείες του.


Η θαυμάσια φωτογραφική αναπαραγωγή του κώδικα σε φυσικό μέγεθος με την περιεκτική Εισαγωγή τής Τραχούλια αποτελεί σπουδαίο εκδοτικό γεγονός, η σημασία του οποίου θα φανεί στο εγγύς μέλλον. Μετά την πρόδρομη μελέτη του Ανδρέα Ξυγγόπουλου (1966) και τη σημαντική συμβολή του L. Gallagher (1979) η ανέλπιστη αυτή έκδοση καθιστά μια μοναδική στο είδος της χειρόγραφη εικονογραφημένη πηγή προσιτή στο φιλότεχνο κοινό και ταυτόχρονα θέτει στη διάθεση της φιλολογικής έρευνας και της ιστορίας της τέχνης ένα πολύτιμο υλικό για τη μελέτη της πνευματικής ζωής και της καλλιτεχνικής και αισθητικής εμπειρίας του βυζαντινού Ελληνισμού της Τραπεζούντας. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα αργήσει και η δημοσίευση του ελληνικού κειμένου σε κριτική μεταγραφή (με τις όποιες ιδιαιτερότητές του, ανεξάρτητα από το κείμενο της γ που έχει εκδοθεί από την Ursula von Lauenstein, 1962) και της μετάφρασης των τουρκικών σημειωμάτων.


* Η επιμελήτρια της έκδοσης έχει ασχοληθεί με τον κώδικα αυτόν διεξοδικά στη διδακτορική διατριβή της The Venice Alexander Romance, Hellenic Institute Codex Gr.5: Α Study of Alexander the Great as an Imperial Paradigm in Byzantine Art and Literature, Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, 1997.

Στέφανος Κακλαμάνης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 04-01-2001