Τα τραγούδια των βασιλέων

Μια ιστορία μπορεί πάντα να ειπωθεί και μ' έναν άλλο τρόπο. Αλλά οι ιστορίες που πείθουν είναι μόνον αυτές που διηγήθηκαν οι ισχυροί, τα τραγούδια των βασιλέων.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βρετανός συγγραφέας Μπάρι Ανσγουορθ τρέφει βαθιά περιέργεια για τα αινίγματα και τα μυστικά του παρελθόντος και ιδιαίτερα του αρχαίου κόσμου. Αυτός είναι ο λόγος που αντλεί από την Ιστορία την πρώτη ύλη πολλών από τα μυθιστορήματά του, που συνήθως διαδραματίζονται σε χώρες και πόλεις στις οποίες έχει μείνει ο ίδιος. Εχει ταξιδέψει στην Ελλάδα, την Τουρκία, την Ιταλία, όπου ζει μόνιμα πια, κι έχει υφάνει ιστορίες που εκτυλίσσονται στις περιόδους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της Ιταλικής Αναγέννησης και της αρχαίας Ελλάδας.

«Τα τραγούδια των βασιλέων» είναι μια συναρπαστική, αληθοφανής και οξυδερκής ανάπλαση των γεγονότων που προηγούνται της επικής «Ιλιάδας» και θεματοποιούνται στο έργο του Ευριπίδη «Ιφιγένεια εν Αυλίδι». Σε αυτό το βιβλίο, που έχει τιμηθεί με το βραβείο Μπούκερ, ο Ανσγουορθ ξαναδιηγείται τις ημέρες της μακράς αναμονής των ελληνικών συμμαχικών στρατευμάτων στην Αυλίδα, πριν ξεκινήσει η εκστρατεία τους για την άλωση της πλούσιας Τροίας υπό την ηγεσία του Αγαμέμνονα. Ενας δαιμονισμένος, ανεξήγητος άνεμος εμποδίζει τον απόπλου και πτοεί το ηθικό των αλλογενών, άξεστων στρατιωτών, οι οποίοι σταδιακά καταλαμβάνονται από ανυπομονησία και καχυποψία και οδηγούνται σε μηχανορραφίες, συγκρούσεις και εγκλήματα. Στην ψυχοφθόρα αναμονή θα δώσει τέλος η σχεδιασμένη άφιξη και θυσία της αθώας κόρης του αρχηγού, της Ιφιγένειας, που θα κατευνάσει τον άνεμο και θα επιτρέψει την έναρξη της πολύνεκρης εκστρατείας στην Ασία.

Παρ' ότι ο Ανσγουορθ μεταφέρει πειστικά το κλίμα της εποχής, η αφήγησή του δεν εντάσσεται στο είδος του κλασικού ιστορικού μυθιστορήματος, που απλώς προσπαθεί να αναβιώσει μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Αντιθέτως, ξαναδουλεύει το ιστορικό υλικό έτσι ώστε να αναδείξει προβληματικές που παραμένουν σύγχρονες -το ζήτημα της δικαιοσύνης, τη διαφορά των φύλων, τους ρόλους που επιβάλλει η κοινωνική θέση, τα παιχνίδια της εξουσίας, την επισφαλή θέση του ξένου και το πρόβλημα της αλήθειας. Η οπτική αυτή συνάδει με την πρόσφατη, ευρέως διαδεδομένη τάση στη μεταμοντέρνα πεζογραφία, που αποκαλείται από τους κριτικούς «ιστοριογραφική μετα-μυθοπλασία». Η εν λόγω τάση έγκειται στο ότι ο συγγραφέας πειραματίζεται με την αφηγηματική μορφή με σκοπό να αφυπνίσει τον αναγνώστη ως προς τις τεχνικές γραφής που συνθέτουν το μυθιστόρημα, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την Ιστορία ως κατασκευή, ως αποτέλεσμα της ιστοριογραφίας. Η διαφορά της προσέγγισης του Ανσγουορθ είναι ωστόσο ότι διαλέγει το μέσο μιας φαινομενικά διαφανούς, ρεαλιστικής ιστορικής αφήγησης για να προβάλλει την επικαιρότητα του παρελθόντος και τους τρόπους που κατασκευάζεται η Ιστορία, όχι εκ των υστέρων, αλλά εν τω γίγνεσθαι, καθώς δημιουργείται μέσα στο χρόνο.

Το έπος του Τρωικού πολέμου αποδεικνύεται ιδιαίτερα κατάλληλο υλικό, αφού αποτελεί ακριβώς μια συγχώνευση της Ιστορίας με το μύθο. Είναι χαρακτηριστικός ο σημαίνων ρόλος του Ραψωδού στο μυθιστόρημα. Ο τυφλός Ραψωδός, έμμεση αναφορά στο πρόσωπο του Ομήρου, κατασκευάζει την Ιστορία καθώς την αφηγείται. Ψυχαγωγεί το διχασμένο στράτευμα με παλαιότερους μύθους των Ελλήνων, αλλά την ίδια στιγμή είναι διαλαλητής των σύγχρονων μυθευμάτων, προβάλλοντας εκείνη την εκδοχή της Ιστορίας που δικαιώνει τα συμφέροντα των ισχυρών και εξυπηρετεί την υστεροφημία τους. Τα τραγούδια του λειτουργούν ταυτόχρονα ως τέχνη, ως ιστοριογραφία και ως μέσα μαζικής προπαγάνδας.

Παρακινημένος από τον πανούργο Οδυσσέα, ο Ραψωδός διαδίδει τη φήμη ότι η αιτία του ενάντιου ανέμου που έχει ακινητοποιήσει τους συμμάχους στην Αυλίδα είναι η οργή του Δία για την ύβρι που διαπράττει η Ιφιγένεια στις Μυκήνες λατρεύοντας την Αρτεμι, την κόρη του Θεού, παραπάνω από τον πανίσχυρο πατέρα. Η φήμη αποκτά τέτοια ισχύ, ώστε ο ηγέτης του στρατεύματος, Αγαμέμνων, αναγκάζεται να αναλάβει την ευθύνη της δυσμένειας των Θεών για να μπορέσει να τη σταματήσει. Συμφωνεί έτσι να θυσιάσει τη δική του κόρη, ώστε να μην αποτύχει ως βασιλιάς. Οπως εξομολογείται ο Ραψωδός, «μια ιστορία μπορεί πάντα να ειπωθεί και μ' έναν άλλο τρόπο. Αλλά οι ιστορίες που πείθουν είναι μόνον αυτές που διηγήθηκαν οι ισχυροί, τα τραγούδια των βασιλέων».

Στα «Τραγούδια των βασιλέων» ο Ανσγουορθ επιχειρεί ακριβώς το αντίθετο -να απομυθοποιήσει τους μύθους της Ιστορίας, να διηγηθεί την Ιστορία με άλλον τρόπο, αναδεικνύοντας το δόλο, τη φιλοδοξία και την απληστία ως κινητήριες δυνάμεις της. Η ηρωική εκστρατεία των Ελλήνων κατά της Τροίας παρουσιάζεται ειρωνικά ως ευκαιρία για πολιτικό επεκτατισμό και ανήλεη λεηλασία. Το προσχηματικό αίτημα δικαιοσύνης για την αρπαγή της Ωραίας Ελένης από τον Πάρι, το οποίο επικαλούνται οι σύμμαχοι, χάνει τη νομιμότητά του όταν ο ίδιος ο Μενέλαος βιάζει ανενδοίαστα μια ντόπια χωριατοπούλα στη διάρκεια της παραμονής τους στην Αυλίδα. Οι άλλοι μυθικοί ήρωες απομυθοποιούνται εξίσου. Ο Οδυσσέας μπορεί να υμνείται ως πολυμήχανος, αλλά αποδεικνύεται αδίστακτος, κυνικός και δολοπλόκος. Ο Αγαμέμνων σκιαγραφείται παρανοϊκός και φιλόδοξος, ο Αίας ο Τελαμώνιος απεικονίζεται ως άνους γίγαντας, ενώ ο περίφημος Αχιλλέας συμπεριφέρεται ως νάρκισσος και αιμοσταγής εκτελεστής. Ομως, όλοι οι ισχυροί φροντίζουν να τους εξωραΐσει ο Ραψωδός στο τραγούδι του, επειδή γνωρίζουν ότι μέσω της μυθοπλαστικής του τέχνης στην ουσία γράφει την Ιστορία.

Η απομυθοποίηση των μύθων που επιτυγχάνει το μυθιστόρημα του Ανσγουορθ συντελείται επίσης με την εστίαση της διήγησης στη συνείδηση και την οπτική όχι των «ηρώων» της Ιστορίας, αλλά δευτερευόντων χαρακτήρων, όπως του Ασιάτη μάντη Κάλχα και της προσωπικής υπηρέτριας της Ιφιγένειας. Ο Κάλχας είναι ο μόνος που αναζητά την αλήθεια για την παρατεταμένη παρεμπόδιση της εκστρατείας, αλλά επειδή ταλαντεύεται ως προς τις ερμηνείες των οραμάτων του και τον εχθρεύονται ως ξένο, βαθμιαία παραμερίζεται. Οι ερμηνείες του στερούνται της «στενότητας του οράματος» και της «απλότητας του μηνύματος», στις οποίες βασίζεται η πειθώ. Εξάλλου, ο Κάλχας εντέλει κηρύττει τη συμφιλίωση, ενώ το προαποφασισμένο ζητούμενο των συμμάχων είναι ο πόλεμος. Οπως παρατηρεί σχετικά με ένα παράτολμο σχέδιο διάσωσης της Ιφιγένειας, «όσοι πηγαίνουν να καταστρέψουν φθάνουν πιο γρήγορα από εκείνους που πάνε να σώσουν».

Είναι σημαντικό ότι, μέσω των ερμηνειών του Κάλχα, στο μυθιστόρημα η «αλήθεια» τελικά συνδέεται με το γυναικείο σεβασμό στη ζωή, που εκπροσωπεί η Αρτεμις, παρά με την αντρική δικαιοσύνη, η οποία εμπνέεται από καταστροφική εκδικητικότητα και ευνοείται από τον Δία. Ο Μάντης προβλέπει τη μάταιη αιματοχυσία του μελλοντικού πολυετούς πολέμου και προειδοποιεί για τη σφαγή των αθώων κατοίκων της Τροίας, την οποία προσπαθεί να εμποδίσει η Αρτεμις. Ωστόσο, η καταστροφή υπερισχύει της γέννας. Η επικράτηση της ανδρικής ισχύος έναντι της γυναικείας συμπόνιας, του βασιλιά πατέρα επί της ιέρειας κόρης, συνοψίζεται στην άδικη θυσία της Ιφιγένειας, που ουσιαστικά εγκαινιάζει τον Τρωικό πόλεμο και συνάμα συμβολίζει την ίδια την αδικία του πολέμου.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/02/2004