Εμείς οι γιοι του Άιχμαν

Οταν συνέβη η Χιροσίμα, έμεινα άφωνος, [...] η φαντασία μου, η σκέψη μου, το στόμα μου και το δέρμα μου, όλα αρνούνταν να δουλέψουν ενώπιον της θηριωδίας του γεγονότος.
Γκίντερ Αντερς

Το Εμείς οι γιοι του Αϊχμαν (εφεξής ΕΓΑ) αποτελείται από δύο ανοιχτές επιστολές του Γκ. Αντερς προς τον Κλάους Αϊχμαν, γιο του γνωστού ναζιστή, εγκληματία πολέμου Αντολφ Αϊχμαν. Ο Α. Αϊχμαν ήταν ένας εκ των επιφορτισμένων με την εφαρμογή της χιτλερικής «τελικής λύσης», δηλαδή της συστηματικής επιχείρησης ολικής εξάλειψης του λαού των Εβραίων από προσώπου γης.

Οσο και αν ακούγεται απίστευτο, ο Αϊχμαν δεν αποτελεί μια ειδική περίπτωση. Αποτελεί έμβλημα, «σύμβολο του τρομακτικού». Αλλά το τρομακτικό προσιδιάζει προπαντός στην εποχή μας: Πρώτος και Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, Αουσβιτς, Χιροσίμα· η νεωτερικότητα του μηδενισμού και της αθεΐας, η νεωτερικότητα της «προόδου», είναι συγχρόνως η νεωτερικότητα των Αποκαλύψεων, η εποχή στην οποία, όπως άλλοτε έγραφε ο Τ. Μαν, «η Ιστορία κρατά το χέρι της πάνωθέ μας» (Δόκτωρ Φάουστους).

Ο Αντερς τολμά να βάλει το δάχτυλο στον τύπο των ήλων: διαφωτισμός και τεχνική, λέει, είναι, εφεξής, μεγέθη αντιστρόφως ανάλογα, καθώς ο εξανδραποδισμός του ανθρώπου διεξάγεται με ορθολογικά, τεχνικά μέσα. Βιβλικώ τω τρόπω, τα «δημιουργήματα», οι μηχανές εστράφησαν εναντίον του δημιουργού τους. Από το αυτοκίνητο ώς την κλωνοποίηση και την πυρηνική βόμβα, οι μηχανές συμβολίζουν και πραγματώνουν το βασίλειο της απόλυτης ισχύος. Ο σύγχρονος άνθρωπος κρατά στα χέρια του το δίκοπο μαχαίρι της προόδου και της καταστροφής, της απελευθέρωσης και του εξανδραποδισμού του.

Η κατανόηση του προβλήματος υποχρεώνει να φωτιστούν οι θρησκευτικές του καταβολές. Πράγματι, κατά τρόπο παράδοξο και αινιγματικό, το περιεχόμενο του όρου «μηχανή» αποδεικνύεται ισοδύναμο μ' αυτό που οι ιστορικοί των θρησκειών αποκαλούν «Γνώση». Η «Γνώση», ο πειρασμός της «Γνώσης» στον οποίο αντιστέκεται το παλαιότατο βιβλικό κείμενο της Γενέσεως, η «Γνώση» που γέννησε την οίηση της παντοδυναμίας και της ισοθεΐας.


Η μηχανή αντιστρατεύεται πρωτίστως τη γλώσσα. Η μεταμόρφωση του ανθρώπου σε Αϊχμαν προϋποθέτει την εκ μέρους του απόταξη του ίδιου του πυρήνα της ανθρωπινότητάς του, την απογύμνωσή του από κάθε γλώσσα αγάπης, θρησκείας, ποίησης, φιλοσοφίας. Η επιβουλή των μηχανών είναι η επιβολή της πέτρινης καρδιάς. Ενας πολιτισμός, στον οποίο η έννοια της «εντολής»1 εκπίπτει σε απλή διεκπεραίωση τεχνικών παραγγελμάτων, είναι, τελικά, ένας πολιτισμός στον οποίο το «δεν θα σκοτώσεις» μπορεί εύκολα να αντικατασταθεί από τους «κανόνες της κόλασης» (ΕΓΑ σ. 36).

Η φιλοσοφική συζήτηση περί Αϊχμαν δεν εξαντλεί, όμως, ούτε απαλείφει το ζήτημα των ιστορικο-πολιτικών συνθηκών που εξέθρεψαν το ναζισμό. Δεν καταλύει την αυστηρότητα των εννοιών, δεν μετατρέπει, όπως η Μπάχμαν, ο Μπέρνχαρντ και η Γέλινεκ, το ναζισμό σε «καθημερινό φαινόμενο». Πρόκειται, αντίθετα, για μια διερώτηση πάνω στις αντινομίες και ανεπάρκειες του ίδιου του διαφωτιστικού προτάγματος. Ποια είναι η εσωτερική σχέση μεταξύ Αϊχμαν και νεωτερικότητας; Ποια «ετερογονία» των σκοπών στον εσώψυχο πυρήνα του νεωτερικού ορθολογισμού απειλεί, με «μια απλή αλλαγή των συνθηκών», να μας μεταμορφώσει, εκόντες άκοντες, σε τέρατα;

Το δεδομένο της εποχής είναι, όπως το διέβλεπε ο ίδιος ο Αϊνστάιν, το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα σε αυτό που δημιουργούμε και στην αντίληψή μας γι' αυτό. Τη θεμελιώδη αυτή σχάση του ανθρώπινου πράττειν, το αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ τεχνικής πράξεως και αποτελεσμάτων της, ο Αντερς την ονομάζει απόκλιση [Gefalle]. Η απόκλιση αυτή θέτει μ' ένα νέο και πρωτόγνωρο τρόπο το πρόβλημα της ευθύνης, διότι μπορεί να χρησιμεύσει ως θεμέλιο ενός νέου πρακτικού συλλογισμού, του «συλλογισμού Αϊχμαν»:

«Δεν είμαι σε θέση λόγω της "απόκλισης" να αντιληφθώ τη θηριωδία. Αρα, δεν μπορώ να κατηγορηθώ για τίποτα. Αρα, μπορώ να τη διαπράξω» (ΕΓΑ, σ. 53).

Η δυνατότητα του συλλογισμού αυτού διανοίγει, στην «εποχή της τεχνικής», τη δυνατότητα της «ανεύθυνης» διάπραξης του τερατώδους. Απρόθυμος ή ανίκανος να σκεφτεί τα αποτελέσματα της πράξης του, ο πράττων εκχωρεί κάθε ευθύνη στον απρόσωπο μηχανισμό, κράτος ή κόμμα, τρεπόμενος συγχρόνως σε γρανάζι του. Ο Αϊχμαν απολογήθηκε ως ανεύθυνος «δημόσιος υπάλληλος», απλός διεκπεραιωτής εντολών! Το ότι αυτός ο «μέσος» Γερμανός «προκομμένος και ευσυνείδητος επαγγελματίας», «καλός σύζυγος» και «στοργικός πατέρας» μπόρεσε να γίνει ο διαχειριστής θανάτου του Αουσβιτς, ορίζει, ακριβώς, το βαθύτερο και κρισιμότερο πρόβλημα της εποχής μας2.

Ο «υπεραισθητός», μη αντιληπτός (ΕΓΑ, επίμετρο, σ. 132), χαρακτήρας των τεχνικών μας επιτευγμάτων και αποτελεσμάτων ανοίγει ένα εντελώς νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ηθικής, γιατί μπορεί να αποτελέσει το άλλοθι για τη διάπραξη εγκλημάτων καλοσσιαίων, τα οποία θα διαπράττονται όμως ανεπαίσθητα, με το απλό άγγιγμα ενός κουμπιού και τα οποία, φαινομενικά, δεν θα μπορούν να αποδοθούν σε κανέναν.

Την αποφράδα εκείνη 6η Αυγούστου του 1945, στις 8.15 το πρωί, η ατομική βόμβα σύριξε πάνω απ' τον ουρανό της Χιροσίμα. Ενας όλεθρος άοσμος και άχρωμος, όπως το σατανικό αέριο Zyclon Β των θαλάμων αερίων, εξαέρωσε στο πρώτο κλάσμα δευτερολέπτου τις πρώτες τριάντα χιλιάδες ζωές. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, η ύλη μετατράπηκε σε κολοσσιαία ενέργεια. Δεν επρόκειτο για επιστημονική φαντασία ή αποκαλυπτικό οραματισμό, αλλά για έργο ανθρώπινο. Ο δαντικός αυτός ήλιος του θανάτου ανέβασε τη θερμοκρασία εκατοντάδες εκατομμύρια βαθμούς και την πίεση εκατομμύρια ατμόσφαιρες. Η πόλη σκεπάστηκε από την πύρινη λάμψη και κόρωσε σαν να καιγόταν συγχρόνως από τις πύρινες γλώσσες δέκα χιλιάδων ήλιων3!³


Ο κοσμοφόρος Θάνατος είναι ανθρώπινη δημιουργία! Στο μυθιστόρημα, Η Διαδικασία, του Χάρι Μούλις, ο αιθεροβάμων επιστήμονας Βίκτορ Βέρκερ επαίρεται, την ίδια στιγμή που χάνει το παιδί του (!), ότι η σύγχρονη επιστήμη μπορεί να κάνει τα πάντα υπερβαίνοντας και την πιο τρελή φαντασία4.

Ποια είναι η ευθύνη μας για τον κόσμο που θα κληροδοτήσουμε στους απογόνους μας και για την απειλή εξαφάνισης που επικρέμαται πάνω από τη δική τους ύπαρξη εξαιτίας της δικής μας σημερινής ανευθυνότητας και αδιαφορίας;

Η σκέψη του Αντερς και του Μούλις συναντάται εδώ με τη σκέψη ενός άλλου σπουδαίου στοχαστή του μονοθεϊσμού, του Χανς Γιόνας, ο οποίος, μιλώντας, πρώτος αυτός, για την απεριόριστη ευθύνη μας απέναντι στις ερχόμενες γενιές, επανενεργοποίησε, όχι τυχαία, τις θεμελιώδεις αριστοτελικές κατηγορίες του τραγικού, έλεον και φόβο:

«Μπορεί κάτι φοβερό που δεν θίγει εμάς τους ίδιους, αλλά μόνο τους πολύ μεταγενέστερους, να μας προκαλέσει φόβο; Ηδη η θέα της τραγωδίας που παίζεται πάνω στη σκηνή μπορεί, όπως είναι γνωστό, να μας προκαλέσει φόβο και [...] "έλεον", συμπόνια με τους προκαταβολικά καταδικασμένους απογόνους»5.


Οπως το είδε ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο επίμετρό του (ΕΓΑ, σ. 155-156), το πρόβλημα της καταστροφής του περιβάλλοντος πρέπει σήμερα να τεθεί παράλληλα με το πρόβλημα των πυρηνικών όπλων και των ανεξέλεγκτων δυνατοτήτων βιογενετικής και βιοτεχνολογίας. Οι αποφάσεις μας δεσμεύουν πλέον κατά τρόπο ιλιγγιώδη την ολότητα του κόσμου. Απέναντι στην αυταρέσκεια των συρμών και τη «σοφία των εθνών», η ανωτερότητα της μονοθεϊστικής σκέψης έγκειται στην κίνηση του αναχρονισμού, που μπορεί να μας βγάλει από την οίηση της εποχής, στη βιβλική αυτή κίνηση της άπειρης ευθύνης -για-τον-άλλο που μπορεί να διδαχθεί στα «ουδετερόθρησκα» σχολεία της Ευρώπης, διότι δεν σκέφτεται τον Θεό με όρους ισχύος αλλά ηθικής. Και δεν υπάρχει κανένας από το «γένος των βροτών» που να μπορεί να εξαιρεθεί απ' αυτήν τη συντριπτική ατομική και συλλογική ευθύνη, απ' αυτήν την πανανθρώπινη ευθύνη απέναντι σε προγόνους και απογόνους, δεν υπάρχει κανένας μας που, ως άνθρωπος και όχι ως Αϊχμαν, να μην ορρωδεί ενώπιον της προοπτικής της ολικής εκμηδένισης!

Σημειώσεις:

1. Πρβλ. Εμμανουέλ Λεβινάς, Liberte et Commandement, Fata Morgana, 1994, μτφρ., Ελευθερία και Εντολή, προσεχώς από τις εκδόσεις της «Εστίας».
2. Πρβλ. το εξαιρετικό επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη στο Εμείς οι γιοι του Αϊχμαν. «Εναντι του Υπέρμετρου», σ. 132.
3. Πρβλ., Helene Guillemot, «Σαν δέκα χιλιάδες ήλιοι», Ελευθεροτυπία, Αύγουστος 2005.
4. «Σύντομα θα [...] φροντίσουμε ένα παιδί αντί για αφτιά να γεννιέται με δύο φτερά κότας στο κεφάλι του», Η Διαδικασία, μτφρ., Ινώ Β. Ν. Μπαλτά, «Καστανιώτης», 2000, σ. 141-142.
5. Βλ. Χανς Γιόνας, Φιλοσοφικές Ερευνες και Μεταφυσικές Εικασίες, μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, «Ινδικτος», σ. 164.