Έγκλημα στο τραίνο

Το Έγκλημα στο Τρένο είναι μια συλλογή μερικών από τα καλύτερα
διηγήματα που ενέπνευσαν οι σιδηρόδρομοι. Ένα αγωνιώδες ταξίδι
στο άγνωστο με το πιο ρομαντικό μέσο μεταφοράς μέχρι σήμερα,
που υπογράφουν κορυφαία ονόματα όπως η Ρουθ Ρεντελ, η Ντόροθυ
Σέηερς, η Αγκάθα Κρίστι, ο Ζωρζ Σιμενόν και πολλοί άλλοι.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Έχει γραφεί κατ' επανάληψη ότι το πρώτο αστυνομικό αφήγημα μπορεί να θεωρηθεί η τραγωδία του Σοφοκλή «Οιδίπους Τύραννος», δεδομένου ότι σε αυτήν υπάρχει ένα έγκλημα και κάποιος που αναλαμβάνει να το εξιχνιάσει. Ερχεται τώρα ο βρετανός θεωρητικός της αστυνομικής λογοτεχνίας Πίτερ Χέινινγκ να μας θυμίσει ότι, σύμφωνα με τον Έργουιν Μπεργκχάους και το βιβλίο του «Ιστορία των σιδηροδρόμων» (1964), ο πρώτος φόνος στην ιστορία των «σιδηροτροχιών» είναι εκείνος του Λαΐου από τον Οιδίποδα ­ οι δίτροχες άμαξές τους που έτρεχαν πάνω σε δύο πέτρινα αυλάκια και έρχονταν από αντίθετες κατευθύνσεις συναντήθηκαν με αποτέλεσμα τον διαπληκτισμό των δύο ανδρών και το έγκλημα.

Στη συλλογή διηγημάτων «Έγκλημα στο τραίνο» (αγγλικός τίτλος «Murder on the railways», 1996) ο Χέινινγκ έχει συγκεντρώσει 32 ιστορίες 33 αστυνομικών συγγραφέων ­η μία από αυτές είναι γραμμένη από δύο δημιουργούς­ συνδεδεμένες με τα τρένα. Προφανώς είχε να αντιμετωπίσει αρκετές δυσκολίες στην επιλογή των συγκεκριμένων διηγημάτων αφού έπρεπε να ψάξει σε ένα μεγάλο αριθμό βιβλίων, εφημερίδων και περιοδικών για να κρατήσει τα αρτιότερα. Γνωστού όντος ότι το τρένο αποτελούσε ανέκαθεν ένα μαγευτικό χώρο δράσης ή σημείο αναφοράς για τους ήρωες πολλών συγγραφέων ­ας θυμηθούμε πρόχειρα το «Ανθρώπινο κτήνος» του Ζολά και την «Αννα Καρένινα» του Τολστόι­, καθόλου τυχαία δεν είναι η προτίμηση προς αυτό για την ανάπτυξη ιστοριών μυστηρίου.

Στην εισαγωγή του βιβλίου ο ανθολόγος, θέλοντας να υπογραμμίσει την επικαιρότητα του θέματός του, αυτό δηλαδή που αφορά τις πράξεις βίας επί αμαξοστοιχιών, παραθέτει μιαν είδηση: λίγο πριν από την έκδοση του τόμου, μια συμμορία οπλισμένων Μεξικανών έστησε ενέδρα στον εμπορικό συρμό της Σάουθερν Πασίφικ Ρεϊλρόουντ, στα σύνορα Ηνωμένων Πολιτειών και Μεξικού, για να τον ληστέψει. Το γεγονός βεβαίως δεν είναι πρωτοφανές αφού στην περιοχή γίνονται συχνά τέτοιες επιθέσεις που θυμίζουν εποχές Αγριας Δύσης και παραπέμπουν σε ταινίες όπως «Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές».

Το βιβλίο, που χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες («Κλασικά ταξίδια στον φόβο», «Οι ντετέκτιβ των σιδηροδρόμων», «Θάνατος στον Υπόγειο», «Εγκλήματα επιβατών»), δεν αποτελεί ατυχώς ένα πανόραμα της παγκόσμιας αστυνομικής φιλολογίας. Σε αυτό, για λόγους που δεν εξηγεί ο ανθολόγος, κυριαρχούν οι αγγλοσάξονες συγγραφείς, εκείνοι δηλαδή που δημιούργησαν το αστυνομικό είδος, το εμπλούτισαν με ποικίλα λογοτεχνικά στοιχεία και το κατέστησαν δημοφιλές. Έχουμε, λοιπόν, 19 Βρετανούς ­μία ουγγρικής καταγωγής­, 13 Αμερικανούς και ένα Γάλλο βελγικής καταγωγής (τον Ζορζ Σιμενόν), ενώ μόνο εννέα είναι γυναίκες, κάτι που ανατρέπει την παγιωμένη εντύπωση ότι το μυστήριο, το σασπένς και το θρίλερ συνδέονται με το λεγόμενο ασθενές φύλο. Στην πλειονότητά τους οι συγγραφείς προέρχονται από τον χώρο της δημοσιογραφίας, όπου θήτευσαν και οι δικοί μας Νίκος Μαράκης και Γιάννης Μαρής ­δημιουργός ανάμεσα στα άλλα και του περιπετειώδους «Ο άνθρωπος του τραίνου»­, χωρίς να λείπουν σιδηροδρομικοί, διαφημιστές, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, εκπαιδευτικοί, πανεπιστημιακοί, δικηγόροι, ηθοποιοί, ζωγράφοι, ένας πρώην μπακάλης, ένας παρ' ολίγον τραγουδιστής της όπερας και δύο ιερείς!

Στα ανθολογημένα διηγήματα ­το μικρότερο εκτείνεται σε έξι σελίδες και το μεγαλύτερο σε 46­ περιλαμβάνονται ορθόδοξα αστυνομικά ­ της αγγλικής σχολής ­, σκληρά ή «hard-boiled» ­της αμερικανικής­, περιπετειώδη και ψυχολογικά θρίλερ, νουάρ, τρόμου, γουέστερν. Η μεγάλη θεματική ποικιλία ­το τρένο απλώς παίζει τον ρόλο του συνδετικού κρίκου ανάμεσα στις ιστορίες­, η διαφορετικότητα στο περιεχόμενο, στη μορφή, στο ύφος, στην υφή τους, οφείλεται στο ότι τα διηγήματα απευθύνονται σε κάθε εν δυνάμει αναγνώστη, επομένως δεν εξυπακούεται ότι δεν θα αρέσουν σε όλους. Οι έχοντες αναγνωστική πείρα στο είδος, οι διαθέτοντες ποιοτικά γούστα και οξυμένα αισθητικά κριτήρια, πιθανότατα να ξεχωρίσουν τα παρακάτω: «Ο νεκρός» του Τζέιμς Μ. Κέιν, «Μια περίεργη αυτοκτονία» της Πατρίτσια Χάισμιθ, «Το τραίνο των τρεις και δέκα για τη Γιούμα» του Έλμορ Λέοναρντ, «Η παρθένα του Ρήνου» του Λέσλι Τσάρτερις, «Μεταμεσονύχτιο τραίνο για το πουθενά» του Κεν Φόλετ, «Οξφορντ Σέρκους» της Μέιβ Μπίντσι, «Απόφαση θανάτου» του Γουίλιαμ Φ. Νόλαν, «Το σπέσιαλ του χρηματιστή» του Στάνλεϊ Έλιν. Οι θαυμαστές της αγγλικής σχολής, εκείνοι που αρέσκονται στις ιστορίες αινιγματικών φόνων και στην προσπάθεια εξιχνίασής τους, ίσως γοητευθούν από τα διηγήματα της Αγκαθα Κρίστι, της Ντόροθι Λ. Σέιερς, της Ρουθ Ρέντελ. Ενδεχομένως κάποιοι να προτιμήσουν εκείνο του Ρέι Μπράντμπερι.

Το «Έγκλημα στο τραίνο», όμως, εκτός από τα 32 πολυποίκιλα διηγήματα, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και για τα ισάριθμα σημειώματα του ανθολόγου που προτάσσονται σε αυτά. Οι άγνωστες εν πολλοίς πληροφορίες που δίνει ο Πίτερ Χέινινγκ, οι αφορώσες τους συγγραφείς του τόμου, τη ζωή, το έργο, τη φιλμογραφία τους ­αν έχουν­ αλλά και τον σιδηρόδρομο αυτόν καθαυτόν, είναι εξόχως πολύτιμες. Πουθενά αλλού δεν βρίσκονται συγκεντρωμένα, φανταζόμαστε, τόσο πολλά στοιχεία σχετικά με την ιστορία αυτού του μεταφορικού μέσου, του ανετότερου από τα αυτοκίνητα, του ασφαλέστερου από τα αεροπλάνα, του ποιητικότερου από τα πλοία.

Πόσοι ξέρουν, π.χ., ότι το Οριάν Εξπρές, το διασημότερο τρένο του κόσμου, το απαθανατισθέν από την Αγκαθα Κρίστι και τον Γκράχαμ Γκριν στα γνωστά μυθιστορήματά τους, τέθηκε σε κυκλοφορία το 1883 ή ότι η υπερπολυτελής σιδηροδρομική γραμμή των τριών χιλιάδων χιλιομέτρων από το Παρίσι στην Κωνσταντινούπολη ­η επέκτασή της ώς το Λονδίνο έγινε το 1889­ εγκαινιάστηκε από τον Τζορτζ Ναγκελμάρκερς, βέλγο τραπεζίτη, ενθουσιώδη οπαδό της ατμοκίνησης; Το περίφημο τρένο, υποκύπτοντας στον ανταγωνισμό του αεροπλάνου, σταμάτησε τα δρομολόγιά του το 1977 αλλά το 1983 άλλος εραστής του ατμού, ο Αμερικανός Τζέιμς Μπ. Σέργουντ, ανακαίνισε τα παλιά βαγόνια και τα έβαλε στην ίδια γραμμή. Επιβάτες αυτή τη φορά ήταν εύποροι λάτρεις των τρένων, διατεθειμένοι να ακριβοπληρώσουν το νοσταλγικό ταξίδι από τη Δύση στην Ανατολή.

Το πρώτο αστυνομικό μυθιστόρημα συνδεδεμένο με τα τρένα υπήρξε «Το μπαούλο» (1920) του Φρίμαν Γουίλτ Κροφτς (1879-1957) ενώ η πρώτη ταινία με θέμα τον σιδηρόδρομο, το ντοκυμαντέρ «Η άφιξη του τρένου στον σταθμό της Λα Σιοτά», γυρίστηκε στη Γαλλία το 1895 από τους αδελφούς Λυμιέρ. Η πρώτη όμως ταινία με υπόθεση στην ιστορία του κινηματογράφου ήταν μια περιπέτεια, «Η μεγάλη ληστεία του τρένου», με ήρωες τους ληστές των τρένων και φόντο την Αγρια Δύση, που γυρίστηκε το 1903 και είχε πρωταγωνιστή τον «Μπρόνκο Μπιλ» Αντερσον.

Ο πρώτος υπόγειος σιδηρόδρομος στον κόσμο τέθηκε σε λειτουργία στο Λονδίνο στις 9 Ιανουαρίου 1863 από τη Μετροπόλιταν Λάιν. Αυτή η πρωτοπόρα μορφή μεταφοράς επιβατών ήταν το όραμα του δικηγόρου Τσαρλς Πίρσον, ο οποίος συνέλαβε την ιδέα να ανοιχθεί η σήραγγα του Τάμεση το 1843. Τα ατμοκίνητα βαγόνια αντικαταστάθηκαν το 1890 με ηλεκτροκίνητα και ο σχεδιασμός έγινε πάνω σε μια ιδέα του Αμερικανού Τσαρλς Τάισον Γιερκς. Ευνόητο είναι ότι το σημαντικό εκείνο γεγονός που άλλαξε τη ζωή των Λονδρέζων δεν έμεινε ανεκμετάλλευτο από τη λογοτεχνία. Η πρώτη αστυνομική ιστορία με θέμα το μετρό της βρετανικής πρωτεύουσας είχε τίτλο «Μυστήριο του Υπογείου», δημοσιεύτηκε στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Τουντέι» σε συνέχειες το 1897 και τρομοκράτησε τους κατοίκους της πόλης, οι οποίοι εξαιτίας του περιόρισαν τις μετακινήσεις τους με αυτό το μέσον.

Η Νέα Υόρκη άργησε να αποκτήσει το δικό της μετρό λόγω της δυσκολίας που παρουσίαζε το βραχώδες έδαφός της. Το 1872 δημιουργήθηκε ο εναέριος σιδηρόδρομος (Elevated) του οποίου οι ράγες στηρίζονταν σε σιδερένιες κολόνες και μόλις το 1904 διαμορφώθηκε ο υπόγειος (Subway) όπως τον ξέρουμε σήμερα ­ ήταν μάλιστα ατμοκίνητος. Από τους πρώτους ήρωες αστυνομικών ιστοριών με φόντο το μετρό της Νέας Υόρκης ήταν ένας πορτοφολάς ­οι περιπέτειές του δημοσιεύονταν σε συνέχειες στο «Ντετέκτιβ Στόρι Μάγκαζιν»­, δημιούργημα του Τζόνστον Μακάλεϊ, του συγγραφέα του Ζορό.

Είναι κρίμα που τα σημειώματα του ανθολόγου δεν περιέχουν στοιχεία για τον υπόγειο σιδηρόδρομο του Παρισιού. Χάριν της ιστορίας αναφέρουμε ότι το μετρό της γαλλικής πρωτεύουσας λειτούργησε τον Ιούλιο του 1900 και η πρώτη αμαξοστοιχία του συνέδεσε την Πύλη της Βενσέν με την Πύλη Μαγιό (η σιδηροδρομική γραμμή Παρίσι-Ρουέν-Χάγη εγκαινιάστηκε το 1831). Στα καθ' ημάς τώρα. Στην Ελλάδα ο σιδηρόδρομος εμφανίστηκε το 1869, ήταν έργο αγγλικής κατασκευαστικής εταιρείας και συνέδεσε τον σταθμό του Θησείου με τον Πειραιά. Το 1885 λειτούργησε η γραμμή πλατεία Αττικής-Κηφισιά και το 1904 οι παμπάλαιες αγγλικές ατμομηχανές αντικαταστάθηκαν με ηλεκτροκίνητες (το 1904 εγκαινιάστηκε η γραμμή Αθήνα-Θήβα-Λιβαδειά-Λιανοκλάδι).

Ο Πίτερ Χέινινγκ, εκτός από θεωρητικός και ανθολόγος, είναι και συγγραφέας αστυνομικής λογοτεχνίας. Το 1992 ήταν υποψήφιος για το βραβείο Έντγκαρ της Ένωσης Αμερικανών Συγγραφέων Μυστηρίου για τη μελέτη του «Φόνος σε τέσσερις πράξεις» που αφορά τη μεταφορά του έργου της Αγκαθα Κρίστι στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση. Έπαινοι οφείλονται στις δύο κυρίες που ευθύνονται για τη μετάφραση των σημειωμάτων και των διηγημάτων.

Φίλιππος Φιλίππου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 01-11-1998