Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου

Τα τρία διηγήματα του Λεονίντ Αντρέγιεφ που περιέχονται στον τόμο αυτό, γράφτηκαν μεταξύ των ετών 1905-1908, στο απόγειο της συγγραφικής σταδιοδρομίας του δημιουργού της.
Ο Αντρέγιεφ θίγει και εδώ τα αγαπημένα του θέματα, την υποκρισία της κοινωνίας (Οι Χριστιανοί), την τρομοκρατία και τα επαναστατικά ιδεώδη (Έρεβος), την αποξένωση μεταξύ των ανθρώπων και το παράλογο της ύπαρξης (Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου).
Μέσα από τα κείμενά του, ο αναγνώστης ανακαλύπτει τη διορατική ματιά ενός συγγραφέα που πρόβλεψε τις ανησυχίες και την αταξία που θα επικρατούσαν σ' όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το όνομα του Ρώσου πεζογράφου, θεατρικού συγγραφέα και φωτογράφου Λεονίντ Αντρέγιεφ (1871-1919) έχουμε συνδέσει στην Ελλάδα με ελάχιστες μεταφράσεις διηγημάτων και με κάποιες παραστάσεις έργων του (όπως π.χ. της «Τρέλας»). Ο γράφων θυμάται τα μάλλον δυσάρεστα συναισθήματά του από την ανάγνωση του «Τοίχου», ενός μικρού, ποιητικο-νατουραλιστικού κειμένου του Αντρέγιεφ που περιλαμβανόταν σε παλιά ανθολόγηση διηγημάτων από την παγκόσμια λογοτεχνία. Εκείνη η ιστορία των έγκλειστων λεπρών, αν και αντιπαθητική λόγω μιας υφέρπουσας δημαγωγίας (έτσι τουλάχιστον είχε εισπραχθεί από το νεαρό τότε αναγνώστη της), εντούτοις, κόντρα στις πρώτες εντυπώσεις, έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη χάρη σε ένα αδιευκρίνιστο, γαλήνιο αίτημα σωτηρίας που κυκλοφορούσε στο κείμενο, από μία στροφή του βλέμματος σε κάτι αιθέριο, που αποσπούσε το σύνολο από την ιλύ του «καταραμένου».

Τα κείμενα του Αντρέγιεφ μας σύστησαν την πυρετική, ανοικονόμητη γραφή μιας πληθωρικής, κάπως αιρετικής φωνής, η οποία ερχόταν ως αντίλαλος των φρέσκων ιδεών της αρχής του 20ού αιώνα.

Μεταφέροντας αυτό το φορτίο με έξαψη ο βραχύβιος αυτός δημιουργός, που σε όλη του τη ζωή ταλαντευόταν μεταξύ αντιφατικών ιδεολογιών και τεχνοτροπιών , μας παρέδωσε διατυπώσεις που μοιάζουν με προπλάσματα έργων, με διακηρύξεις εναντίον της ανθρώπινης φύσης, της κοινωνίας και μιας αστάθμητης μοίρας, παρά με εντελή καλλιτεχνικά εξαγόμενα. Σαν να ήθελε να αποτυπώσει στις ατελείς αυτές προτάσεις του με ακρίβεια το αδιέξοδο της σχέσης/σύγκρουσης τέχνης και πραγματικότητας: το ανοιχτό παιχνίδι ανάμεσα στο ψεύδος και την αλήθεια, την οποία, κατά τη γνώμη του, δεν υπηρετεί η λογοτεχνία. Το δηλώνει αφοριστικά άλλωστε διά στόματος του ήρωά του στη νουβέλα «Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου»: «Αυτό που ο κόσμος αποκαλεί συνήθως "λογοτεχνικό ταλέντο", και το οποίο τόσο απλοϊκά θαυμάζει, στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτε άλλο από μια ασυγκράτητη τάση προς τη μυθοπλασία και την ψευδολογία».

Ο δημιουργός πεζών, όπως το «Μέσα στην ομίχλη», η «Σιωπή», «Το κόκκινο γέλιο» κ.ά., προερχόταν και μέσα από την ανορθόδοξη θεολογία του Τολστόι, την αλητογραφία του Γκόρκι, τον πρώιμο Φρόιντ, τον αποκρυφισμό της Μπλαβάτσκι, τους εκόντες-άκοντες ελεινούς ήρωες του Ζολά, τον εγκληματολόγο Λομπρόζο («Ο εγκληματίας άνθρωπος») και τις θεωρίες της δαρβινικής εξέλιξης. Από θεωρητικά μορφώματα και καλλιτεχνικές εφαρμογές, δηλαδή, οι οποίες τον κατέταξαν μεταξύ των «σκοτεινών προφητών» ενός κόσμου με ορίζοντες τονισμένους σε παράδοξες και θλιβερές αποχρώσεις.

Οπαδός της κοινωνικής επανάστασης αλλά και απόλυτος σκεπτικιστής, ο Αντρέγιεφ δεν αγνόησε τη λεπτομέρεια προς χάριν της συνολικής εικόνας. Εμεινε δέσμιος, θα έλεγε κανείς, στην απελπισία που του προκαλούσε η ταπεινωτική για το πνεύμα παρουσία και ομιλία του σώματος. Ετσι, μεταξύ άλλων, γινόμαστε μάρτυρες στις εικόνες του της ιλαροτραγικής σύναψης των δύο αυτών συντελεστών, ύλης και πνεύματος, ή ακόμα σε πιο ακραίες του στιγμές είμαστε θεατές μιας φρικαλέας ενότητας: ενός πεπερασμένου, άσκοπου στην παρουσία του πνεύματος και ενός στιγματισμένου από μυστηριώδεις, γήινους ή και φυσικούς ιούς σώματος. Τα συγκεκριμένα φαινόμενα στα όρια του τερατικού είναι υπόλογα στη σχιζοφρενικού τύπου ύπαρξη μιας μηχανής γελοίας αλλά και ισχυρής μέσα από αυτήν τη συνείδηση. Παίρνουν μέρος σε έναν χορό πάθους, σωματικών εκκρίσεων και πνευματικών εκλάμψεων , σε μία μασκαράτα όπου η ανοησία διαπερνά το τραγικό και το φοβερό, τη μικρόνοια.

Αυτή η ανοιχτή στέγη αφήνει ...εκτεθειμένους τους ήρωες των μυθοπλασιών του Αντρέγιεφ και στα τρία κείμενα που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Οι αναμνήσεις ενός φυλακισμένου». Τα δύο πρώτα, «Οι χριστιανοί» και το «Ερεβος», μπορούν να χαρακτηρισθούν διηγήματα, είναι μικρότερης έκτασης από το τρίτο, μιας νουβέλας που έδωσε τον τίτλο της στο βιβλίο.

Μία πόρνη αρνείται να δώσει τον όρκο του μάρτυρα σε ένα δικαστήριο της Μόσχας στις αρχές του περασμένου αιώνα, δηλώνει ότι είναι ακατάλληλη γι' αυτό ως αμαρτωλή και δημιουργεί ένα χάος. Στους «Χριστιανούς» ο Αντρέγιεφ με το εύρημα της, αφοπλιστικής στην ειλικρίνειά της, ιερόδουλης παίζει λίγο στη σκακιέρα της τυπολογίας των Γκογκόλ και Τσέχοφ, ενώ κλείνει το μάτι στην τολστοϊκή ηθική και στην γκορκική κοινωνιολογία. Η αίθουσα του καθημερινού, τσαρικού δικαστηρίου μετατρέπεται αυθωρεί σε ένα παράδοξο εξεταστήριο οριακών ερωτημάτων, σε μία προϊονεσκική σκηνή, όπου το κέντρο ισορροπίας των πάντων ξαφνικά αποδεικνύεται επισφαλές , ανίκανο να κρατηθεί εξαιτίας μιας γελοίας μετατόπισης ενός δήθεν εγγυημένου άξονα.

Στο «Ερεβος» εκκινώντας από ένα αληθινό περιστατικό, που του στοίχισε την εύνοια των φίλων του επαναστατών, ο Αντρέγιεφ απομυθοποιεί την πολιτική ιδεολογία, παρουσιάζοντας έναν αντιτσαρικό νεαρό, αφοσιωμένο στα κοινωνικά ιδεώδη και ερωτικά παρθένο, να συνειδητοποιεί την «υλική», αλυσιτελή όψη των πραγμάτων με τη βοήθεια μιας πόρνης. Καταφεύγοντας σε έναν οίκο ανοχής τις μέρες της αποτυχημένης εξέγερσης κατά του τσάρου στα 1905, ο καταδιωκόμενος ιδεολόγος ύστερα από μία ταπεινωτική σύγκρουση με την ωραία ιερόδουλο αφήνεται στα χέρια των αρχών, οι οποίες εισβάλλουν στο καταφύγιό του, νικημένος από έναν εσωτερικό εχθρό, άγνωστό του μέχρι τότε.

Μισόγυμνος παραδίδεται στους άξεστους αστυνομικούς αφού έχει διανύσει, μέσα σε ελάχιστο διάστημα, ωφέλιμα , αόρατα χιλιόμετρα με προορισμό την ανθρώπινη φύση και το κοινωνικό της ομόλογο. Η σκληρή εμπειρία του από το πορνείο και την παρουσία κυρίως του αλωμένου από τις συνθήκες κοριτσιού (που τον αμφισβητεί αρχικά για τις ιδέες του εξευτελίζοντάς τον, μέχρι να τον προσεγγίσει στο τέλος, όταν θα είναι πλέον αργά), περιγράφεται καταλυτικά. Ο επαναστάτης παραδίδεται ως ένα απαθές άτομο έμπλεο αποριών, έκπληκτο από την υπόθεση βάθους της οποίας έγινε μάρτυρας.

Ο Αντρέγιεφ με θαυμαστό βηματισμό παρακολουθεί την «πτώση» του ήρωά του. Το στιλ του μας φέρνει στο νου έναν άλλον σημαντικό Ρώσο πεζογράφο, λεπτοτεχνουργό της ψυχολογικής αφήγησης (τουλάχιστον στο έργο του «Ο έρωτας του Μίτια»), τον Ιβάν Μπούνιν, που εμείς τον ξέρουμε μόνον ως έναν ηθογράφο νατουραλίστα από τη γνωστή μας , μεταφρασμένη, συλλογή διηγημάτων του «Το χωριό».

Τέλος, στις «Αναμνήσεις ενός φυλακισμένου», που είναι κυριολεκτικά βυθισμένο από πλευράς ατμόσφαιρας στις άλλες αναμνήσεις, του μεγάλου Ντοστογιέφσκι από το «Σπίτι των πεθαμένων», μας συστήνεται ένα αλλόκοτο πρόσωπο , ένας άδικα (;) κρατούμενος για την εξολόθρευση της οικογένειάς του. Ο ισοβίτης αυτός, που γίνεται εντός του δεσμωτηρίου του ένας εξαϋλωμένος κήρυκας της αλήθειας και πνευματικός δάσκαλος, δοκιμάζεται και δοκιμάζει (σ)τα βαθιά νερά των ανθρωπίνων. Εδώ ο Αντρέγιεφ συντάσσει ένα βιαστικό μανιφέστο, ας πούμε, των ποικίλων και διαφορετικών μεταξύ τους απόψεων επί παντός του επιστητού αλλά κι ένα ακόμα μουντό και υποβλητικό σκηνικό για το ον και την ατέλειά του.

Στο ύφος του Αντρέγιεφ περνούν συχνά στοιχεία βέκια, μιας γραφής που χρειάζεται τη δήλωση και τη ρητορεία για να υπάρξει. Ανάμεσα, όμως, στις ηχηρότητες και το υψηλότονο της διατύπωσης περνούν ρεύματα μεγάλης αναψυχής που σε δεσμεύουν θετικά.

Τα ωραία ελληνικά του βιβλίου είναι προϊόν (της όποιας) συνεργασίας μεταφράστριας και επιμελήτριας, γεγονός που δεν επιτρέπει σχόλια περαιτέρω για τη συμβολή καθεμιάς στο αποτέλεσμα.

Οι «Ροές» συμπληρώνουν τα κενά μας, σε ένα μεγάλο μέρος, όσον αφορά την ευρωπαϊκή παιδεία. Συμπεριλαμβάνοντας σ' αυτήν και τη ρωσική τελευταία, αξίζει δημόσια να τονίσουμε την αξιέπαινη προσπάθεια των εκδόσεων.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/05/2003