Από τη μια χιλιετία στην άλλη

Σημαντικοί Γάλλοι φιλόσοφοι, ιστορικοί, κοινωνιολόγοι, λογοτέχνες θέτουν τους προβληματισμούς τους τόσο για τον αιώνα που έφυγε και σημαδεύτηκε από σημαντικές αλλαγές όσο και για το τέλος της χιλιετίας.
Πρόκειται για κείμενα υψηλού στοχασμού που προσπαθούν να απαντήσουν με νηφαλιότητα και διαύγεια σε καυτά ερωτήματα της ύπαρξής μας και που αποκτούν μια ιδιαίτερα επίκαιρη σημασία καθώς στην αυγή της νέας χιλιετίας γεγονότα τρομακτικής βίας έρχονται να αναζωπυρώσουν τους φόβους της ανθρωπότητας για μια νέα αποκάλυψη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Καντ καθορίζει τα ερωτήματα στα οποία καλείται να απαντήσει η επιστημονική μεταφυσική ως εξής: ένα ερώτημα ανθρωπολογικής φύσεως «τι είμαι» και τα επιμέρους ερωτήματα «τι μπορώ να ξέρω», «τι πρέπει να κάνω», «τι μπορώ να ελπίζω». Σε τέτοιου είδους ερωτήματα καλούνται στο παρουσιαζόμενο έργο να απαντήσουν Γάλλοι διανοούμενοι, με κείμενα ή συνεντεύξεις τους, που επιδιώκουν να ιχνηλατήσουν θέματα μεταφυσικής, αλλά και πρακτικής φύσης, τα οποία ανασύρονται στην επιφάνεια με το τέλος της χιλιετίας.

Σ' αυτό το έργο, την επιμέλεια του οποίου είχε ο Φρανσουά Λ' Ιβονέ, δεν λύνονται απορίες -άλλωστε κανένα σοβαρό κείμενο προβληματισμού δεν αξιώνει ότι είναι σε θέση να λύσει τα καίρια φιλοσοφικά ερωτήματα-, αλλά αναψηλαφίζεται η δίκη της γνώσης και των προβλημάτων που αυτή γεννά στον άνθρωπο. Ο αγώνας του ανθρώπου για καλύτερο μέλλον προβάλλει πολλές φορές μέσα από χιλιαστικές αντιλήψεις, τις οποίες με συνοπτικό τρόπο εκθέτει ο Φρανσουά Λ' Ιβονέ στο μικρό του «γλωσσάριο για τις συντέλειες στον κόσμο», ενώ ο Μορίς ντε Γκαντιγιάκ διερευνά τη σχέση χιλιασμού και ουτοπίας. Αυτά τα κείμενα δίνουν το έναυσμα για την ανάπτυξη τέτοιων προβληματισμών, που έχουν ως κοινό τους σημείο αναφοράς την κρίση της ανθρώπινης σκέψης.

Στη κατά βάθος μεταφυσική θέαση του Εντγκάρ Μορέν η κρίση της ανθρώπινης σκέψης αποτελεί τον πυρήνα γύρω από τον οποίο κινούνται τα ηλεκτρόνια της αμφίσημης θέσης του ανθρώπου, ο οποίος ακροβατεί σ' έναν τεχνολογικά κυρίαρχο τρόπο παραγωγής. Η κρίση αυτή είναι αμφίσημη, «αφού είναι πάντοτε προοδευτική και οπισθοδρομική», μια που στο πλαίσιο της κατάρρευσης των μεγάλων αφηγήσεων καλείται αυτή η ίδια η σκέψη να προτείνει εναλλακτικές λύσεις. Νέες λύσεις, που καλούνται να υπερβούν το διασπασμένο χαρακτήρα της γνώσης, η οποία έχει εγκλωβιστεί ανάμεσα στον επιμεριστικό και εξειδικευμένο χαρακτήρα των γνώσεων και στη σύνθετη ολική πραγματικότητα. Για τον Ζαν Μποντριγιάρ η κρίση της σκέψης συνδέεται με το γεγονός του μετασχηματισμού της γνώσης, στο μεταμοντέρνο κόσμο, σε πληροφορία. Ετσι έρχεται το τέλος της ιστορίας, αφού αυτή σ' έναν εικονικό κόσμο γίνεται πληροφόρηση και όχι γεγονός. Η εικονική οικονομία κυριαρχεί σ' έναν εικονικό κόσμο, ο οποίος ηγεμονεύεται από την πληροφορία και όχι τη γνώση. Η ένταση της κρίσης της σκέψης είναι τόσο μεγάλη, που ο Μορέν αναζητεί την επίλυση της στο μυστικισμό και στη θρησκεία, λύσεις που, κατά τη γνώμη του, έχει ανάγκη η δημοκρατία!!! Ο Μορέν διακρίνοντας στη θρησκεία το ενοποιητικό ρόλο της διαβάζει μόνο τη μία πλευρά του ανοιχτού βιβλίου της θρησκευτικής πίστης.

Η θρησκεία και ο ρόλος της είναι ένα μεγάλο πρόβλημα που διατρέχει οριζόντια όλα τα κείμενα του συλλογικού αυτού έργου. Εντυπωσιάζει όμως το κείμενο του Ανρί Κορμπέν, που πρωτοδημοσιεύτηκε το 1957 με τίτλο «Περί του δωδέκατου Ιμάμη». Νομίζουμε ότι θα ήταν καλό να είχε διαβάσει αυτό το άρθρο ο Χάντιγκτον, πριν καταλήξει στη θέση του για τη σύγκρουση των πολιτισμών. Ο Κορμπέν επιδιώκει να αποδείξει ότι η έννοια της ατομικότητας δεν γεννάται μόνο στη Δύση, αλλά και στον ιρανικό σιιτισμό. Ο Ιρανός φιλόσοφος και μυστικιστής Σουχραβαρντί (12ος αιώνας), ο οποίος συχνά αποκαλούνταν Σεΐχης αλ-Ισράκ ή ο δάσκαλος της φώτισης, παραχωρεί στη σκέψη του Ζωροάστρη μία θέση εντός του ισλαμικού κόσμου. Πέντε αιώνες αργότερα, ο Μουλά Σαντρά, ένας από τους επιφανέστερους σιίτες φιλοσόφους, κηρύσσει ότι η ουράνια πραγματικότητα βρίσκεται κατ' ουσία μέσα στην ατομικότητα του κάθε ανθρώπινου πλάσματος. Ο Κορμπέν προσφέρει πολλά επιχειρήματα σε όσους θεωρούν ότι τα ατομικά δικαιώματα δεν αποτελούν αξίες μόνο του δυτικού κόσμου, άρα αυτά δεν μπορεί να είναι παρά μόνον οικουμενικά. Αυτήν ακριβώς τη θέση αμφισβητούν σήμερα τόσο ετερόκλητα ρεύματα, όπως οι φανατικοί ισλαμιστές, αλλά και οι νεοορθόξοι και κάποιοι «αποκαλυψιακοί» αριστεροί του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης.

Στα κείμενα του βιβλίου τηρούνται κάποιες επικίνδυνες ισορροπίες ανάμεσα στον πεσιμισμό του Φρανσουά Ανζελιέ, ο οποίος τονίζει ότι η ανθρωπότητα διάγει το φθινόπωρο της, του Πιέρ Σονί που αναλύει τους κινδύνους της υπογεννητικότητας και κυρίως στις θέσεις του Μορέν, όπου καλούνται οι μύθοι να καλύψουν την κρίση της σκέψης. Ο Τιερί Γκοντέν εκφράζει μια ενδιάμεση θέση, εκλαμβάνοντας τα συστήματα επιβίωσης ως «γνωσιακές τεχνικές», που αν και συνδέονται με τα θρησκευτικά αξιώματα δεν είναι πίστεις.

Από το «Μαύρο σκοτάδι» του Μορέν έρχονται να μας βγάλουν οι συζητήσεις του Ζακ Λακαριέρ και κυρίως του Αντρέ Κοντ - Σπονβίλ με τον Φρανσουά Λ' Ιβονέ. Οι δύο διανοητές, ενώ ασκούν κριτική στις απολυτότητες και στην εργαλειακή χρήση του λόγου, δεν απορρίπτουν τις βαθύτερες αξίες του ορθολογιστικού τρόπου σκέψης και του νεωτερισμού. Σύμφωνα με τον Λακαριέρ, η κυκλική έννοια του χρόνου και της ιστορίας, καθώς και οι έννοιες της αρχής και του τέλους συνδέονται με μια θρησκευτική ερμηνεία του κόσμου. Ο επαναστατικός μεσσιανισμός αντικατέστησε τη θρησκευτική προσμονή με το όραμα της επιστήμης. Αν και το μεσσιανικό όραμα της επιστήμης έχει εγκαταλειφθεί, δεν ισχύει το ίδιο με την ανάγκη της επιστήμης, η οποία είναι διαρκής και αυτοανανεούμενη.

Ο Αντρέ Κοντ - Σπονβίλ οδηγεί τη σκέψη του Λακαριέρ ένα βήμα παρακάτω. Ενώ απορρίπτει και αυτός τις τελεολογικές αντιλήψεις, αποδέχεται την ιδέα της προόδου, όχι όμως ως νόμο της ιστορίας, αλλά ως μέχρι σήμερα αποτέλεσμά της. Εκείνο όμως που καθορίζει τις θέσεις του Σπονβίλ είναι η ανάδειξη της αυτοτέλειας του λόγου και η ανάγκη απαλλαγής του από τους μύθους και τη θρησκεία. Ενας άνεμος μελαγχολίας μας διαπερνά, όταν πλέον στον 21ο αιώνα αναγκαζόμαστε να γυρίσουμε εκεί όπου στα μέσα του 18ου αιώνα φαινόταν ότι ο αγώνας του λόγου κατά της προκατάληψης και της θρησκευτικής μεταφυσικής είχε οριστικά κριθεί. Οι απολυτότητες όμως του ανθρωποκεντρικού λόγου και η κατάρρευση των μεγάλων αφηγήσεων έφεραν στην επιφάνεια το θρησκευτικό νέο-φανατισμό. Κείμενα σαν αυτό του Σπονβίλ συμβάλλουν στην ανάδειξη αυτού του λόγου, που δεν εγκαλεί απλώς την επιστημονική διάνοια (verstand) ούτε το στοχαστικό λόγο (vernunft), αλλά την κριτική σκέψη.

Η σύγχρονη «γαλλική εξαίρεση» διέπεται από μια ειλικρινή αγωνία για την κρίση των αξιών, αυτή όμως η αγωνία δεν μεταφράζεται πάντα σε κριτική της πραγματικής κοινωνίας. Τελικά, για τη σημερινή γαλλική σκέψη ισχύει αυτό που ο Μαρξ έγραφε για τη γερμανική φιλοσοφία, ότι «η απαίτησή της να εγκαταλείψουμε τις αυταπάτες δεν την οδηγεί και στην απαίτηση να αρνηθεί μια κατάσταση που έχει ανάγκη από αυταπάτες».



ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/09/2002