Μπαντενχάιμ 1939

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Ο Άαρον Άπελφελντ παραμορφώνει με ειρωνεία τη θηριωδία του Ολοκαυτώματος

Λέξεις που ιδρώνουν παράλογο και φόβο

Ο Άαρον Άπελφελντ έζησε στο πετσί του την απίστευτη περιπέτεια του Ολοκαυτώματος, αλλά κατάφερε στο βιβλίο του να αναγάγει τα γεγονότα σε ένα είδος αρχετυπικού προτύπου

ΤΗΝ ΑΝΟΙΞΗ ΤΟΥ 1939, ΤΟ ΑΥΣΤΡΙΑΚΟ ΘΕΡΕΤΡΟ
ΜΠΑΝΤΕΝΧΑΪΜ ΕΤΟΙΜΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΥΠΟΔΕΧΘΕΙ ΤΟ
ΕΤΗΣΙΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΤΟΥ. Ο ΙΜΠΡΕΣΑΡΙΟΣ ΤΟΥ, Ο
ΔΟΚΤΩΡ ΠΑΠΕΝΧΑΪΜ, ΕΧΕΙ ΗΔΗ ΦΤΑΣΕΙ ΓΙΑ ΝΑ
ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΕΙ ΤΟ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ, ΑΠ΄ Ο,ΤΙ ΛΕΕΙ Ο
ΙΔΙΟΣ, ΣΤΙΣ ΑΠΟΣΚΕΥΕΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΕΡΕΙ ΕΝΑ ΣΩΡΟ
ΕΚΠΛΗΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ ΘΑΜΩΝΕΣ ΤΟΥ.
ΤΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΤΟΥ ΥΠΟΣΧΕΤΑΙ ΕΝΑ «ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ
ΠΛΟΥΣΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ»

Μερικές δυσκολίες που εμποδίζουν τους μουσικούς να φτάσουν στην ώρα τους ξεπερνιούνται, όμως τις πραγματικές εκπλήξεις, όπως αποδεικνύεται δεν τις επιφυλάσσει ο ιμπρεσάριος αλλά οι δημοτικές αρχές. Οι δημοτικές αρχές της πόλης οι οποίες δίνουν έκτακτες αρμοδιότητες στην υγειονομική υπηρεσία χωρίς να τις περιγράφουν και χωρίς να εξηγούν τους λόγους για τους οποίους τις θεωρούν απαραίτητες. Η είδηση μεταδίδεται σαν να πρόκειται για το πιο φυσιολογικό και απαραίτητο πράγμα του κόσμου.
Έτσι, όταν εκδίδεται το πρώτο διάταγμα της υγειονομικής υπηρεσίας όχι μόνον κανείς δεν σκέφτεται να μην υπακούσει, αλλά και κανείς δεν αναρωτιέται για τη σκοπιμότητά του. Το γεγονός ότι όλοι οι Εβραίοι που βρίσκονται στο θέρετρο οφείλουν να δηλωθούν στα αρχεία δεν φαίνεται να παραξενεύει κανέναν. Το αντίθετο μάλιστα: ορισμένοι θα υποδεχθούν το μέτρο ως ένα είδος επιβράβευσης της ταυτότητάς τους.

Αφελείς; Αθώοι; Υπεραισιόδοξοι; Τόσο φοβισμένοι που δεν τολμούν καν να κατονομάσουν την αιτία του φόβου τους; Το αποτέλεσμα είναι πως, εξαιτίας κάποιου ιδιόμορφου ψυχολογικού συνδυασμού κανείς δεν αντιδρά, ελάχιστοι διαμαρτύρονται και ακόμη λιγότεροι ανησυχούν. Ο αποκλεισμός της πόλης από όλη την υπόλοιπη χώρα δεν θα προκαλέσει περισσότερους κραδασμούς, ούτε και οι αφίξεις Εβραίων από άλλα μέρη της Αυστρίας ή τα σενάρια που κυκλοφορούν περί μελλοντικής μεταφοράς τους στην Πολωνία.
Μια μεταφορά που για πολλούς είναι επαναφορά, επιστροφή στον τόπο όπου γεννήθηκαν, αφού πολλοί κατάγονται από εκεί, αλλά ακόμη και όσοι δεν κατάγονται δεν έχουν λόγο να ανησυχούν. Εκεί «ο κόσμος είναι πολύ ευγενικός», εκεί «είναι όλοι πολύ καλοί άνθρωποι», εκεί «πίνουν πραγματικό αλκοόλ, όχι ζουμί μπίρας» και γενικά η συνείδηση μπορεί να ανακαλύπτει ή να εφευρίσκει ένα σωρό επιχειρήματα για να απαλύνει το αίσθημα του ξεριζωμού που προκαλεί η αναγκαστική μεταφορά στην Πολωνία ανθρώπων που για γενιές ολόκληρες ήταν Αυστριακοί.
Το καλοκαίρι τελειώνει, το φεστιβάλ εννοείται πως έχει αποτύχει, αλλά δεν έχει σημασία πια, η μικρή κοινότητα- για ορισμένους «το τάγμα της εβραϊκής αριστοκρατίας»- είναι σε κατάσταση προχωρημένης νευρικής κρίσης κι όταν πια έρθει η στιγμή να φύγουν η προοπτική της αναχώρησής τους τούς μοιάζει λυτρωτική.
Η κατάληξη είναι γνωστή από την Ιστορία:
«Μια ατμομηχανή, μια ατμομηχανή συνδεδεμένη με τέσσερα βρώμικα φορτηγά βαγόνια, πρόβαλε από τους λόφους και σταμάτησε στον σταθμό. Η εμφάνισή της ήταν τόσο ξαφνική και αναπάντεχη σαν να βγήκε στην επιφάνεια από τα έγκατα της γης. ΄΄Μπείτε μέσα! ΄΄ ούρλιαξαν αθέατες φωνές. Και τα βαγόνια κατάπιαν τους ανθρώπους...».

Ειρωνεία

Στο μυθιστόρημα του Άπελφελντ υπάρχει κάτι από την προέλαση των δυνάμεων του παραλόγου που σαρώνουν την «Πανούκλα» του Καμύ- το επισημαίνει άλλωστε και η μεταφράστρια Μάγκυ Κοέν στο Επίμετρό της. Όπως υπάρχει και κάτι από τη «Δίκη» του Κάφκα, απ΄ αυτό το αίσθημα του ανθρώπου ο οποίος μεταμορφώνεται από τη μια στιγμή στην άλλη στο έρμαιο ενός απρόσωπου μηχανισμού που αρέσκεται να παίζει με την υπόστασή του.
Όμως εκεί που αποτυγχάνει ο Καμύ στην «Πανούκλα» του, η οποία πολλές φορές σε πνίγει με το συμβολικό βάρος της, ο Άπελφελντ καταφέρνει να προσδώσει στα «σύμβολά» του μια υπαινικτική διάσταση η οποία μοιάζει να ειρωνεύεται την πραγματικότητά της. Το συμβολικό Μπάντενχαϊμ υπαινίσσεται την πραγματική Σοά, όμως, επειδή την υπαινίσσεται και δεν την περιγράφει, ούτε την καταγράφει με τους κώδικες του ρεαλισμού, την παραμορφώνει με τους τρόπους της ειρωνείας. Η τελευταία φράση του κειμένου είναι χαρακτηριστική: «Αφού τα βαγόνια είναι τόσο βρώμικα σημαίνει πως δεν έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας», δηλώνει ο πάντα αισιόδοξος ιμπρεσάριος. Και εκεί που ο Κάφκα, στη «Δίκη» του, οργανώνει ένα αμιγώς δυνητικό σύμπαν, ο Άπελφελντ παίζει συνεχώς με τις εκφραστικές εντάσεις που δημιουργούνται στη συνάντηση του δυνητικού με το βιωμένο. Ναι, είναι δυνατόν να υπάρξει ένα Μπάντενχαϊμ όπως τα χιλιάδες Μπάντενχαϊμ που υπήρξαν. Ναι, είναι δυνατόν να μη βλέπεις τη θηριωδία που οργανώνεται γύρω σου τη στιγμή που αυτή η θηριωδία υιοθετεί την έκφραση του πιο εκλεπτυσμένου ανθρώπινου υλικού.

«Τα εβραϊκά με έκαναν Εβραίο»

Γεννημένος το 1932 στην Μπουκοβίνα, στη μεθοριακή περιοχή της πρώην αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, ο Άπελφελντ κλείστηκε σε γκέτο και μετά εξορίστηκε με τον πατέρα του σε ένα στρατόπεδο της Μολδαβίας από όπου και δραπέτευσε σε ηλικία δέκα ετών. Όταν το 1946 έφτασε στην Παλαιστίνη είχε περάσει πολλά χρόνια δραπέτης στα δάση της Ουκρανίας, συντροφιά με διάφορους φυγάδες, περιθωριακούς λαθρέμπορους και πόρνες και ήταν ορφανός. Είχε χάσει και τους δύο γονείς του, είχε χάσει την πατρίδα του, αλλά είχε χάσει και τη μητρική γλώσσα του.
Η μητέρα του μιλούσε γερμανικά. Όταν την έχασε μαζί με τα χρόνια του πολέμου ξεθύμαινε και το αίσθημα της γλώσσας της και ο Άπελφελντ έγινε συγγραφέας στην πραγματικότητα υιοθετώντας μια γλώσσα επιλογής, τα εβραϊκά, η οποία και του προσέφερε μια ταυτότητα επιλογής. «Τα εβραϊκά με έκαναν Εβραίο» δήλωσε πρόσφατα σε μια συνέντευξή του στη «Μοντ» ο συγγραφέας, ο οποίος δεν έχει ποτέ αρνηθεί την ευρωπαϊκή του ταυτότητα- ακόμη και αντιπαρατιθέμενος στις νέες γενιές του Ισραήλ που θέλουν να απωθήσουν το τραυματικό ευρωπαϊκό παρελθόν τους.

ΤΡΕΦΟΝΤΑΝ ΜΕ ΤΑ ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΥΠΝΩΤΙΚΑ

Ένα ακόμη μυθιστόρημα που διεκδικεί κάποιον ρόλο στην πληθωρική και ενίοτε πληθωριστική λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος; Σίγουρα τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά με το Μπάντενχαϊμ 1939. Χωρίς να αρνείται τις ιστορικές καταβολές του με την υπαινικτικότητα, με την ειρωνική του διάσταση- τις αποστάσεις που παίρνει απέναντι στα βιώματα- καταφέρνει να αναγάγει τα γεγονότα σε ένα είδος αρχετυπικού προτύπου όπου αναδεικνύονται οι «γενικές γραμμές» της ανθρώπινης υπόστασης, η ένταξη σε μια κοινότητα, η υιοθέτηση ενός πολιτισμού, ο ξεριζωμός, οι ψυχολογικές άμυνες που αναπτύσσονται για να αντιμετωπισθεί ο ανείπωτος φόβος, το πρόσωπο του τέρατος.

Στο Μπάντενχαϊμ δεν υπάρχει ανοιχτή βία. Υπάρχει αντιθέτως η υποδόρια έκφρασή της, καθώς από κεφάλαιο σε κεφάλαιο ο κόσμος γίνεται όλο και πιο άγνωστος, πιο απόμακρος, πιο δυσνόητος. Και είναι εντυπωσιακός ο υποβλητικός λυρισμός του φόβου ο οποίος οργανώνεται μέσα από τις σύντομες περιγραφές που δίνουν τον τόνο της ατμόσφαιρας: «Οι τελευταίες ημέρες του Μπάντενχαϊμ φωτίζονταν από ένα ωχρό φασματικό φως. Τα τσιγάρα είχαν τελειώσει. Ο κόσμος τρεφόταν κρυφά με τα κλεμμένα υπνωτικά. Μερικοί ήταν χαρούμενοι κι άλλοι βούλιαζαν στη θλίψη. Η καταχνιά είχε διαλυθεί ελαφρά».

Οι λεπτές εκφραστικές ισορροπίες, ανάμεσα στην αγωνία και τον σαρκασμό, ανάμεσα στον φόβο και την ειρωνεία, ανάμεσα στο βιωμένο και το συμβολικό πλέκονται με την κάθε λέξη αυτού του μυθιστορήματος και είναι πράγματι ένα μεταφραστικό επίτευγμα της Μάγκυ Κοέν που τις απέδωσε στα ελληνικά.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, Τα Νέα, 28/6/2008