Γερτρούδη και Κλαύδιος

Το δέκατο ένατο μυθιστόρημα του Τζων Απντάικ αναφέρεται στον Κλαύδιο και στη Γερτρούδη, τον βασιλιά και τη βασίλισσα της Δανίας, τριάντα χρόνια πριν αρχίσει η δράση του σαιξπηρικού Άμλετ. Μέσα από την ιστορία της δεκαεξάχρονης Γερτρούδης, που αναγκάζεται από τον βασιλιά πατέρα της να παντρευτεί ένα γείτονα ευγενή, έναν τραχύ αλλά καλό πολεμιστή, ο Άπντάικ ταξιδεύει μέσα στο χρόνο και στους διαφορετικούς πολιτισμούς που γνώρισε η Ευρώπη. Το βιβλίο ξεκινά από τον βάρβαρο και αιματηρό κόσμο των Βίκινγκς, περνάει σε μια πιο «ομαλή» χριστιανική περίοδο και καταλήγει σ' έναν κόσμο που θυμίζει τον δικό μας σύγχρονο κόσμο, όπου ρίχνεται άπλετο φως στην παθιασμένη αγάπη, στις προσωπικές φιλοδοξίες και στα αισθήματα ενοχής που χαρακτηρίζουν τη σχέση Γερτρούδης και Κλαύδιου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη θέση των λόγων της στερημένης βασίλισσας της Γιουτλάνδης (σημερινής Δανίας), Γερούθας ή Γερτρούδης, θα μπορούσε κανείς, για παράδειγμα, κατ' αναλογίαν να φανταστεί φράσεις της δικής μας Κλυταιμνήστρας, εάν αντιμετώπιζε την περιπέτεια των Ατρειδών μέσα από την οπτική της καταπιεσμένης συζύγου του Αγαμέμνονα, η οποία είχε ερωτευθεί τον Αίγισθο, μία άλλη προσωπικότητα επίσης δικαιολογημένα στραμμένη, κατά το μύθο (λόγω παλαιών οικογενειακών «λογαριασμών»), εναντίον του βασιλιά των Μυκηνών.

Τη Γερτρούδη, τη γνωστή σεξπιρική, αδύναμη μητέρα του Αμλετ (σύμφωνα με τον Τζον Απντάικ, γεννημένο το 1932, ένα από τα άλλοτε «τρομερά» παιδιά των αμερικανικών γραμμάτων) θα ήταν γοητευτικό να τη συλλάβουμε κάτω από μια άλλη εκδοχή: ως ένα παλλόμενο από ευγενικά αισθήματα πλάσμα, αδικημένο από τις συνθήκες. Το ίδιο μας παρακινεί να κάνουμε ο συγγραφέας και με τον φοβερό, καταραμένο αδελφοκτόνο Κλαύδιο ή Φέγκαν, όπως αναφέρεται στα σχετικά παλαιοευρωπαϊκά έπη, ο οποίος σκιτσάρεται με συμπάθεια, ως ένας μάλλον ελκυστικότερος από τον Αμλετ ή Χόρβεντιλ, σύζυγο της Γερτρούδης και πατέρα του νεαρού Αμλετ.

Ο Απντάικ ανταποκρινόμενος στα κελεύσματα μιας γνωστής εδώ και χρόνια «μόδας», μεταμοντέρνας ας πούμε, προσπάθησε να διαβάσει ανατρεπτικά το γνωστό, μέχρις εξαντλήσεώς του, σεξπιρικό κείμενο για το σκεπτικιστή ήρωα της Ελσινόρης, ανασύροντας από τη γραμματολογία ποικίλες εκδοχές για τα πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος του τελευταίου. Ετσι αναδύεται ένα άλλο σκηνικό, μέσα από ένα νέο, κειμενικό σώμα (το οποίο στο βάθος του θα έλεγα ότι δεν αποκλείει και την παρωδία -το pastiche, χωρίς αυτό το στοιχείο να διεκδικεί πρωτεύοντα ρόλο). Οι σεξπιρικοί χαρακτήρες που γνωρίζουμε αλλάζουν υφή, όπως και τα γεγονότα που μας εισάγουν στο δράμα του Αμλετ. Η «προϊστορία», λοιπόν, που έχουμε μπροστά μας ρίχνει στο επιγενόμενο έργο σκιές, του τραβάει το χαλί κάτω από τα πόδια, σύμφωνα με το σχέδιο του Απντάικ.

Πολλοί συγγραφείς, έχοντας την ανάγκη ενός ενδοκαλλιτεχνικού παιχνιδιού, σκέφτηκαν κατά καιρούς να επέμβουν σε κατατεθειμένα κείμενα και να ξαναστήσουν τα πιόνια στη σκακιέρα με διάφορους τρόπους. Πρόχειρα ας θυμηθούμε τον Σαραμάγκου και τις περίεργες νεκραναστάσεις που κάνει στο έργο του με τους ήρωες του συμπατριώτη του Πεσόα, θεωρώντας τους, λογοτεχνική αδεία, υπαρκτούς. Ο θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης Τομ Στόπαρντ δεν θέλησε, εκτός των άλλων, να «φωτίσει» περίεργα τον «Αμλετ» δραματοποιώντας τους δόλιους, τελικά, φίλους του πρίγκιπα, Ρόζενκρατζ και Γκίλντενστερν, να σχολιάσει τον «Μάκβεθ» ή το έργο του Οσκαρ Ουάιλντ μέσα από διακειμενικά «κόλπα»;

Και υπάρχουν πολλοί τρόποι να εκμεταλλευτεί ο συγγραφέας τη μυθολογία που ακολουθεί ένα έργο, κάνοντας το ζογκλέρ με τις εντυπώσεις που έχει δημιουργήσει στη συνείδησή μας η πλασμένη, κύρια ιστορία. Για παράδειγμα: μπορεί να στηθεί μια άλλη μυθοπλασία με ήρωα το... μηχανοδηγό της αμαξοστοιχίας που σκότωσε την Αννα Καρένινα ή να επινοηθεί η ιστορία ενός θεατή της πρώτης προβολής του «Πολίτη Κέιν», το 1941, λίγο πριν φύγει αυτός για το μέτωπο. Να διαβάσουμε ένα δήθεν χαμένο κεφάλαιο του τζοϊσικού «Οδυσσέα», να παρακολουθήσουμε τον Ρασκόλνικοφ σε άλλες «περιπέτειες» υπό την καθοδήγηση του Νοτιοαφρικανού πεζογράφου Κούτσι κ.λπ., κ.λπ.

Ο Απντάικ δεν ήταν ποτέ τόσο ρηξικέλευθος εκφραστικά όσο, ας πούμε, ένας άλλος συγγραφέας της γενιάς του, ο Κερτ Βόνεγκατ («Σφαγείο υπ' αριθμόν 5»), τον οποίο η νέα κριτική είχε υποδεχθεί μεταπολεμικά ως έναν από τους πιο αντιπροσωπευτικούς συγγραφείς των νέων, τότε, τάσεων της λογοτεχνίας του υπερατλαντικού κόσμου. Ο δημιουργός, όμως, του «Τρέχα λαγέ», μοιάζει να θυμάται στο νέο του μυθιστόρημα κάποιες οπτικές από τις παλιές συνήθειες του μεταπολεμικού, αμερικανικού μεταμοντερνισμού και με πολλή νηφαλιότητα φτιάχνει ένα «διακειμενικό» έργο. Σ' αυτό ενυπάρχουν: ο Σέξπιρ, αυτούσιος μέσα από τον «Αμλετ» του, και ο κόσμος του παλαιοευρωπαϊκού έπους. Αυτά τα υλικά δουλεύονται με λεπτότητα και προσεκτικό συναίσθημα, έτσι ώστε να δοθεί αντιδημαγωγικά το φεμινιστικό πορτρέτο της μητέρας του Αμλετ και να δικαιολογηθούν, σε κάποιο βαθμό, οι ανόσιες πράξεις των εραστών, Γερτρούδης και Κλαύδιου, εναντίον του πατρός Αμλετ.

Τα λεξικά μάς λένε ότι ο συνώνυμος γιος του τελευταίου είναι ήρωας ισλανδικού έπους, μιας «σάγκας» που αφηγείται την ιστορία Δανών βασιλέων του 13ου αιώνα. Επίσης, είναι κεντρικό πρόσωπο στις «Τραγικές ιστορίες» του Μπελεφόρεστ, έργου του 16ου αιώνα, από το οποίο εμπνεύσθηκε, λέγεται, ο Βάρδος. Ο Απντάικ παίρνοντας δάνεια και από το κινηματογραφικό φιλμ «Αμλετ» του Κένεθ Μπράνα, περιβάλλει τον περιλάλητο ήρωα με μια διαφορετική οικογένεια απ' αυτήν που ξέρουμε: τον προτείνει υπό άλλες δραματουργικές προϋποθέσεις, αφήνοντάς τον γυμνό από επιχειρήματα εν σχέσει προς το παιχνίδι της Ιστορίας. Εδώ διαφαίνεται η πρόθεση του Απντάικ να εισαγάγει έναν συντελεστή παρωδίας στο όλο εγχείρημα. Ουσιαστικά, ο «Αμλετ» ξαναγράφεται σ' αυτό το είδος της «προπρεμιέρας», όπου οι ρόλοι και οι ιδέες επαναπροσδιορίζονται. Το παρασκήνιο, ό,τι έχει συμβεί πριν η αυλαία σηκωθεί πρέπει να εισπραχθεί ως η αναγκαία και μοιραία προοικονομία, η οποία χωνεύει το προετοιμαζόμενο έργο.

Η γραφή της «Γερτρούδης και του Κλαύδιου» κινείται προσεκτικά στο αναθερμασμένο κλίμα του ερωτικού/ ιστορικού μυθιστορήματος, με τις δεσμεύσεις που προαναφέρθηκαν. Ο Απντάικ προσπαθεί να υφάνει τα συστατικά με μια γλώσσα ψευδοεγκυκλοπαιδική, ήπια λυρική, η οποία να μην αποβάλλεται ως ξένο σώμα όταν το σεξπιρικό ιδίωμα έρχεται προς επικουρίαν. Θυμάται τα διδάγματα της εποχής που τον γέννησε και μας εκθέτει μια φόρμα η οποία παίζει με την εκλέπτυνση, το κλείσιμο του μοντέρνου ματιού, τη μυθώδη προοπτική, το υπονομευμένο μπαρόκ. Οπως είπαμε, όμως, αυτό που πρυτανεύει είναι το μεταμοντέρνο διακειμενικό παιχνίδι, η συνεχής αναμέτρηση με τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις του αναγνώστη από το σεξπιρικό καμβά, το μεθοδικό, αφανές «ξήλωμα» της αμλετικής τοπιογραφίας.

Ο κ. Δημήτρης Στεφανάκης μετέφερε στα καθ' ημάς με γνώση και αίσθηση «βάθους» ένα κείμενο που μοιάζει να ζει στη σκιά του έργου που το γέννησε, στην πραγματικότητα όμως είναι αυτό που θέλει να ενοχλήσει περιπαικτικά την τροφό του, μέσα στο πλαίσιο του πάντα ανοιχτού λογοτεχνικού παιχνιδιού.

Αλήθεια, το μυθιστόρημα «Τα ζευγάρια» του Απντάικ που είχα διαβάσει στη δεκαετία του '70 -και έχω πλέον χάσει από τη βιβλιοθήκη μου- από ποιες εκδόσεις είχε κυκλοφορήσει; Δεν αναφέρεται, διαπιστώνω, στο κατά τα άλλα ενημερωμένο «αφτί» του βιβλίου.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/04/2003