Το Συναξάρι των Ζώων ή Ορφέως Ακολουθία

Ο Ορφέας

Θαυμάστε του χαράγματος, εδώ, ποια η δύναμις
η αρχοντική και ποια η εντέλεια, το άωτον της γραμμής.
Είναι η φωνή ε-
κείνη που εβγή-
κε από τα έγκα-
τα του φωτός

και περί ης στον
Ποιμάνδρη του ο-
μιλεί ο Ερμής ο
Τρισμέγιστος.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην περίπτωση του βιβλίου αυτού έχουμε να κάνουμε με αληθινή συμπαιγνία τεχνών, όπου η ποίηση παίζει με την εικόνα και το μέλος: είναι γνωστό ότι από τους στίχους του Απολλιναίρ εμπνεύστηκε τόσο ο Ραούλ Ντυφύ όσο και ο Φρανσίς Πουλένκ. Στην ανά χείρας έκδοση, στην αριστερή σελίδα, έχουμε τη χαρά να απολαμβάνουμε τις ξυλογραφίες του Ντυφύ. Η μετάφραση του Νίκου Παπαδόπουλου σχεδόν μας παρηγορεί που δεν μπορούμε να ακούσουμε εδώ και τη μουσική του Πουλένκ και μας βεβαιώνει πανηγυρικά ότι το πλαίσιο της συμπαιγνίας διευρύνθηκε ήδη και με τη συμμετοχή μιας τέταρτης τέχνης: της μετάφρασης.

Ο ίδιος ο Απολλιναίρ εναβρυνόταν με τις παντός είδους συμπαιγνίες, αφού και ο ίδιος στο σώμα των ποιημάτων του προκρίνει μείξεις λόγου που πολλές φορές υπερβαίνουν και την άκρα τόλμη των μεγαλοφυών μαϊστόρων, κάτι που τον διασκεδάζει αφάνταστα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η παρούσα συλλογή εισέρχεται και πολιτογραφείται στη χώρα των αισθητικών μορφωμάτων ως ντιβερτιμέντο. Η ιδέα της συνελήφθη στις αρχές του 20ού αιώνα στο εργαστήρι του Πάμπλο Πικάσο και αποτυπώθηκε στο χαρτί το 1908 με διάθεση αναφανδόν φιλοπαίγμονα, όπου το χαρίεν στοιχείο ενώθηκε με τη λογιότητα και η εμβρίθεια με την προκλητικότητα, για να εντρυφούμε εν τέλει σε μια περί ζώων χρηστομάθεια ανάλογη του Φυσιολόγου και του Πουλολόγου των πρώτων χριστιανικών αιώνων και του ελληνικού Μεσαίωνα αντίστοιχα, αλλά και των σχετικών έργων του Αριστοτέλη και του Αιλιανού.

Στα 30 ποιήματα του Συναξαριού απαντάμε, αίφνης, τη γαλλική preciosite του 17ου αιώνα (μείξη επιτήδευσης και ειρωνείας) να βαπτίζεται σε μια διακηρυκτική μεγαλοπρέπεια που διά του Ορφέως παραπέμπει κατευθείαν στο Περί Ύψους και στον Ερμή τον Τρισμέγιστο. Όντας, περαιτέρω, ο ποιητής αλάνι συνάμα και καλογεροπαίδι ταξιδεύει ανά τα πλάτη και τα μήκη της γης και ανά τους αιώνες και συλλέγει μύθους και ξόρκια, από δε τους στίχους, που πιάνει και σκαρώνει μετά, απολύονται οσμές από λιβανωτούς και από ειδωλόθυτα. Πέραν όμως των στίχων του, ο υπαινικτικός χαρακτήρας των σημειώσεών του ορίζει ένα είδος ασκήσεως στα τεχνάσματα και στα σχήματα λόγου όπου ασμένως επιδίδονται οι θιασώτες των ποικιλωνύμων ρευμάτων του Συμβολισμού. Είναι ευτύχημα που ο χαρακτήρας αυτός ο υπαινικτικός διατηρείται στη μετάφραση μέσω (μεταξύ άλλων) και της προσαρμογής πλήθους λεκτικών μονάδων στα αστικά και επαρχιακά ιδιώματα του Μεσοπολέμου, προφανώς για να κρατηθεί και η χρονική εγγύτητα του αρθρωμένου στα γαλλικά και στα ελληνικά λόγου.

Ο μεταφραστής του Συναξαριού, εμφορούμενος από παιγνιώδη διάθεση ισοσθενή προς αυτήν του αρχικού δημιουργού, ανασυσταίνει θαυμαστά την ποιητική ατμόσφαιρα του πρωτοτύπου. Κινούμενος στο πνεύμα της γιακομπσονιανής λουδικής λειτουργίας του λόγου (fonction ludique) συγχορδίζει ­καθώς στήνει αντιστοιχήσεις και εκπονεί αποδόσεις όρων­ μοτίβα και αντηχήσεις από τον Πίνδαρο, τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Καβάφη και τον Εγγονόπουλο. Εντυπωσιάζει όμως όχι μόνο ο εκ μέρους του χειρισμός της γλώσσας στα παντοδαπά επίπεδα και στις ιδιοτυπίες της, αλλά και η στιχουργική του δεξιοτεχνία καθαυτή και η δεινότητά του κατά την ανάγνωση των προθέσεων του ποιητή. Η ερμηνευτική αποκωδίκευση των συνδηλουμένων εξικνείται δε μέχρι σημείου να κατατίθενται δείγματα φωνηματικής μετάφρασης.

Στην παρουσίαση του βιβλίου αυτού επιμένουμε ιδιαιτέρως στη μετάφραση, διότι αποτελεί κατόρθωμα λόγου ελληνικού. Κρατάμε στα χέρια μας ένα κείμενο πάνστιλπνο, ένα κείμενο ζέον, ένα κείμενο μεστό ποιήσεως. Με αφετηρία, αν όχι και με αφορμή, τους γαλλικούς στίχους ο Παπαδόπουλος βάζει τον Απολλιναίρ να μιλήσει αβίαστα, γενναία, ρωμαλέα ελληνικά. Δείγμα τελειότητας αποτελεί η απόδοση του τετραστίχου Το Αλογο, ενός ποιήματος με τεράστιο φιλολογικό φορτίο. Στα άρτια ως μορφή και αδρά όνειρά μου σκύψε, ταπεινώσου· / σε τιθασεύουν· η δε μοίρα μου θα στεφθεί ηνίοχός σου, / η χρυσάρματη, σφίγγοντας για γκέμια (ώς ότου ναν τα σπάσεις!... / παράφορα!...) τους στίχους μου, ποιήσεως μέτρον απάσης. Επ' ευκαιρία των στίχων αυτών ας μου επιτραπούν τρεις παρατηρήσεις ενδεικτικές απλώς των όσων ισχυρίζομαι.

Πρώτον: Με παρηχήσεις συριστικών, χειλικών και οδοντικών συμφώνων διατηρείται ο ήχος του πρωτοτύπου στην κόψη επάνω της φωνηματικής μετάφρασης: sauront te chevaucher / ταπεινώσου, σε τιθασεύουν. Δεύτερον: Με αναγωγή του καινούργιου στο παλιό και του κοινολεκτούμενου στο αρχαιοπρεπές και λησμονημένο, πλην τόσο ζωντανό και μοντέρνο, υποδηλώνεται ότι ο κανόνας της χρήσης πιο πολύ βιτγκενστάινειος είναι τελικώς παρά σωσσυριανός: mon destin au char d'or / η δε μοίρα μου (...) η χρυσάρματη ­ το επίθετο χρυσάρματη σφυρηλατήθηκε από τον Πίνδαρο, η δε χρήση του εδώ, μαζί με την περικειμενική ατμόσφαιρα, θυμίζει αρώματα από τους κήπους του Ανδρέα Κάλβου.

Τρίτον: Ο ξένος ποιητής λέει: mes vers les paragons de toute poesie, και ο έλληνας μεταγγιστής των ιδεών του μεταφράζει ανεπίληπτα: τους στίχους μου, ποιήσεως μέτρον απάσης. Τόσο στα γαλλικά όσο και στα ελληνικά το χρησιμοποιούμενο σχήμα είναι ισόμορφο μιας φράσεως που συναντάμε στον ψευδώνυμο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη: Ενάς ενοποιός απάσης ενάδος. Αναρωτιέμαι όχι μόνο αν ο Απολλιναίρ εγνώριζε τον αρχέτυπο του σχήματός του, αλλά και αν ο έλληνας μεταφραστής του γνωρίζει αυτόν τον τέλειο παραλληλισμό μεταξύ οιονεί εξασήμων στίχων. Με τα λόγια μου και με τις υποθέσεις μου δεν θέλω να προσβάλω κανέναν ­ αντιθέτως μάλιστα, να επαινέσω επιθυμώ! Διότι, ό,τι και αν υποθέσουμε ως προς το ναι και το όχι της γνώσης, στη μεν καταφατική περίπτωση οφείλουμε να αναφωνήσουμε «εύγε της ευρυμαθείας!» («και της καλαισθησίας», ομοίως, «εύγε!»), στη δε αρνητική περίπτωση, όπου κατ' ανάγκην αποδεχόμαστε ότι εν προκειμένω έχουμε απλές απρογραμμάτιστες συμπτώσεις αισθητικών προτάσεων, το μεταδιδόμενο σε εμάς αίσθημα είναι ένας ακόμη μεγαλύτερος θαυμασμός που μας υποχρεώνει σε διπλά και σε τριπλά «εύγε». Πέραν όμως του θαυμασμού μάς μεταδίδεται και η βεβαιότητα ότι ο κόσμος, που μας περιβάλλει, δεν είναι αφημένος στην τύχη του. Ο κόσμος μας διαπνέεται από δυνάμεις που μπορεί μεν να μη μιλούν, αλλά σημαίνουν. Όπως ακριβώς μας λέει και η Ακρίδα με τους τέσσερις στίχους της: Εδώ, κύριοι, βλέπετε το λιανό το ακριδέλι, / τροφή Προφήτου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου. / Είθε και εμένα οι στίχοι μου ­ καληώρα, κι αν ο Θεός το θέλει ­ / να 'ναι ευωχία των άριστων στον κόσμον ετούτον τον απάνου.

Γιώργος Κεντρωτής,
ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-07-2001