Γιώργος Σεφέρης Γιώργος Αποστολίδης Αλληλογραφία 1931-1945

Η αλληλογραφία του ποιητή με τον φίλο του Γιώργο Αποστολίδη, δικηγόρο που κατάγεται από την Κωνσταντινούπολη και έχει σπουδάσει στη Γαλλία, ανοίγει νέες όψεις της ψυχοσύνθεσης του Σεφέρη, αλλά και της πορείας προς τη δημιουργία. Ο συνομιλητής του κινείται σε ανάλογο επίπεδο σκέψης και λόγου, κι έτσι αυτή η παρατεταμένη συζήτηση, που μας οδηγεί απ’ τις αρχές της δεκαετίας του ’30 ως το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αποτυπώνει- πέραν από τον πλούτο της προσωπικής ζωής- τις αναζητήσεις στην τέχνη:
λογοτεχνία, θέατρο, μουσική, κριτική είναι μερικά από τα θέματα που διατρέχουν το σώμα των επιστολών.

Η γαλλική παιδεία αποτελεί τόπο όπου συγκλίνουν τα ενδιαφέροντα του Σεφέρη και του Αποστολίδη ενώ αναδύονται δύο προσωπικότητες μέσα από τον διάλογο: ο φιλόσοφος Alain και ο σκηνοθέτης Jacques Copeau. Οδηγούν, ο καθένας από την πλευρά του, προς ουσιαστικά ερωτήματα που επιδιώκουν να ορίσουν την έννοια του τεχνίτη ή αλλιώς τη συνεχή διαμόρφωσή του μέσα από την τέχνη. Πλάι στη γαλλική παιδεία και την επιρροή της, η αλληλογραφία αποδίδει την ελληνική διανόηση με τις ποικίλες αντιδράσεις της, στα χρόνια που εμφανίζονται τα πρώτα σεφερικά έργα. Επικοινωνία μέσα από τη λογοτεχνία, το θέατρο, την κριτική, πριν από όλα όμως ανθρώπινη προσωπική επικοινωνία.

Η αλληλογραφία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ίκαρος έχει κέφι, χιούμορ, ορμή ζωής και δύναμη, χωρίς να της λείπουν κάποτε και οι δραματικοί τόνοι. Τα χρώματα και τα αισθήματά της δίνουν στον αναγνώστη πέρασμα προς την καθαρά ιδιωτική διάσταση.





Η φιλία του Αποστολίδη με τον Σεφέρη άρχισε από παλιά. Ο Αποστολίδης, που ήξερε καλά την ποίηση και τη γαλλική ποίηση και λογοτεχνία, ενθάρρυνε τον Σεφέρη -όχι πάντα- στα πρώτα ποιητικά βήματά του, όταν η γαλλική γλώσσα και ποίηση ήταν ακόμα κοινό χτήμα και των δυονών τους, προτού ο Σεφέρης ανακαλύψει την αγγλοσαξωνική γλώσσα και ποίηση και στραφεί αποφαστιστικά προς τα εκεί. Αυτό δεν εμπόδισε τον Αποστολίδη να παρακολουθεί τον Σεφέρη και αργότερα, ώς το 1967, όταν, ανεβαίνοντας ένα μεσημέρι από την Αθήνα στην Κηφισιά, όπου κατοικούσε μόνιμα τα τελευταία χρόνια της ζωής του, δίχως καμιά προηγούμενη αδιαθεσία, σωριάστηκε νεκρός την ώρα που έβαζε το κλειδί στην πόρτα του σπιτιού του.
Με τα λίγα αυτά λόγια αποσώνω τον πρόλογο στην αλληλογραφία δυό πολυαγαπημένων φίλων μου. Ο αναγνώστης ας μη τους κακοχαρακτηρίσει -το ελπίζω- που ασχολήθηκαν «εις έργα ουχί παραδεδεγμένης χρησιμότητος»


Από τον πρόλογο του βιβλίου από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο





ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Το ελάττωμά μου καθώς ξέρεις είναι η οκνηρία και ανεξαρτησία με την οποία ανεβαίνουν στον αφρό όλα τα κατακαθισμένα στον πάτο. Το αντίθετο του Θεοτοκά, που όλο τον εσωτερικό του κόσμο τον παίζει στα δάκτυλα και σου ξεφουρνίζει a volonte τις πιο καλοσιδερωμένες γνώμες για όλα τα ζητήματα. Μα έλα που δεν έχει τίποτε στον πάτο ο αφιλότιμος (ανθρώπινο υλικό εννοώ). Με το να ξεκαθαρίζει συνεχώς τον εσωτερικό εαυτό του και να τον ξαπλώνει στο χαρτί, τον κατάντησε καθαρό, περιποιημένο και άδειο, σα μπανιέρα εμαγέ...».

Αυτά, εν μέσω άλλων δηκτικών, γράφει στις 7 Μαΐου 1932, από την Αθήνα, ο Αποστολίδης στον Σεφέρη, που κοντεύει να συμπληρώσει χρόνο στο προξενείο του Λονδίνου.

Το καλοκαίρι του 1975, όταν ο Γ. Π. Σαββίδης έγραφε στη Βυζίτσα το συνοδευτικό κείμενο (το οποίο ποτέ δεν προέτασσε, αλλά κατά πάγια τακτική τοποθετούσε στο τέλος, προ των σημειώσεων) για την αλληλογραφία Θεοτοκά - Σεφέρη, παρατηρούσε «την ποικίλη συναισθηματική θερμοκρασία των επιστολών», προσθέτοντας: «... για μιαν ασφαλέστερη "θερμομέτρηση" θα μας χρειάζονταν άλλες παράλληλες αλληλογραφίες των δύο φίλων, τις οποίες προσώρας δεν διαθέτουμε δημοσιευμένες. Για να περιοριστώ ενδεικτικά στην αλληλογραφία του Σεφέρη..., θα πρέπει να περιμένουμε να εκδοθούν οι αλληλογραφίες του με τον Δ. Ι. Αντωνίου, τον Γιώργο Αποστολίδη, τον Γ. Κ. Κατσίμπαλη, τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, τον Νάνη Παναγιωτόπουλο κ.ά.». Του Ζ. Λορεντζάτου, που εκδόθηκε το 1990, μεταγενέστερη, δεν πρόσφερε σχετικά στοιχεία. Αντίθετα, του Αποστολίδη αποβαίνει αποκαλυπτική των απόψεων, αν όχι των αισθημάτων, έστω κι αν οι γνώμες εκφράζονται ως επί το πλείστον από τον Αποστολίδη και ο Σεφέρης αρκείται να συμφωνεί. Πάντως, την οριστική «θερμομέτρηση» θα μας την προσφέρει η αλληλογραφία Κατσίμπαλη - Σεφέρη, αλλά ποιος από όσους παθιάζονται ή έστω και απλώς ενδιαφέρονται για το μυθιστόρημα της ζωής του Σεφέρη και της πολυθρύλητης γενιάς του θα ζει να τη διαβάσει. Παρομοίως ουδείς αναφέρεται πλέον στις λοιπές αλληλογραφίες του Σεφέρη με τον Δ. Ι. Αντωνίου, τον αλεξανδρινό φιλότεχνο Ν. Παναγιωτόπουλο ή και με κάποιους άλλους που φαίνεται να γνώριζε ο Γ. Π. Σαββίδης.

Η αλληλογραφία Σεφέρη - Αποστολίδη αποκαλύπτει γενικότερα τα αισθήματα του Σεφέρη για τους ομοτέχνους, κυρίως όμως φωτίζει τον ίδιο, πιστεύουμε, πληρέστερα από όλες τις προηγηθείσες αλληλογραφίες, ακόμη και από τις «Μέρες», που φροντίστηκαν εκ των υστέρων από τον ίδιο. Πιθανώς γιατί η εν λόγω αλληλογραφία παρουσιάζει μια μοναδικότητα. Ο Αποστολίδης δεν υπήρξε απλώς ο καλύτερός του φίλος, όπως έλεγε η Μαρώ, αλλά και ο μόνος που δεν ήταν άνθρωπος των γραμμάτων. Ο αναγνώστης της αλληλογραφίας ανακαλύπτει σε αυτόν τον κωνσταντινουπολίτη νομικό, ομήλικο του Σεφέρη, μια καλλιτεχνική και ανήσυχη ιδιοσυγκρασία, έναν άνθρωπο που λέει τις απόψεις του χωρίς περιστροφές, με ευθύτητα και ειλικρίνεια. Ούτε κριτικός ούτε ποιητής αλλά, με αλάθητη κρίση, αποδεικνύεται ένας κατ' εξοχήν ευαίσθητος δέκτης του ποιητικού λόγου. Σε αντίθεση με άλλους φίλους του Σεφέρη, αυτός τον προέτρεψε να εκδώσει τη «Στροφή». Στις επιστολές, ο ίδιος χαρακτηρίζει τον εαυτό του «υποκειμενικό και αφιλόλογο»· πέραν της αναλυτικής κριτικής, «δέχεται πως ό,τι τον συγκινεί είναι αριστούργημα». «... Είσαι από τους ελάχιστους που η γνώμη τους βαραίνει για μένα. Και τούτο, φαντάζομαι, γιατί δοκιμάζεις με το στόμα τα ποιήματα πριν απ' όλα...» γράφει χαρακτηριστικά ο Σεφέρης, που τον νιώθει τόσο δικό του άνθρωπο ώστε «να μπορεί να του γράφει ό,τι του κατέβει». Σε αυτόν τον μοναδικό φίλο ο Σεφέρης εξομολογείται τη δύσκολη σχέση του με τη γραφή, τη μεγάλη δυσπιστία που έχει στη φαντασία καθώς και στην έμπνευση. Επικαλείται μάλιστα και ένα φλωμπεριανό απόφθεγμα: «Η έμπνευση συνίσταται στο να κάθεσαι την ίδια ώρα κάθε μέρα μπροστά στο χαρτί σου». Ζητεί τη χάρη να γράφει «τέσσερις στίχους τη μέρα» και στενοχωριέται γιατί σπάνια γίνονται καλοί. Γνωρίζουμε έναν Σεφέρη που σχεδιάζει να γράψει θέατρο, εξομολογούμενος την αίσθησή του πως «δεν είναι φτιαγμένος για μυθιστόρημα». Οσο για την ποίηση, γράφει: «Είναι ανυπολόγιστα δύσκολη, ίσως αδύνατη, αν δε βγει από τα χωρίσματα όπου μένει για την ώρα. Μια τέτοια προσπάθεια έχω υπ' όψη μου, να μετατοπίσω κάπως το είδος, να καταπατήσω κάπως ξένα οικόπεδα». Λόγια κρυπτικά, γραμμένα στο Λονδίνο, τον Μάιο του 1933. Πολύ αργότερα, σε μια επιστολή του 1937, από την Κορυτσά, βρίσκουμε μια άλλη εκμυστήρευση που δείχνει σαν συνέχεια: «... Τώρα εκείνο που θα ήθελα είναι να φτιάξω ένα δράμα με μύθο και με χορό. Στην ποίηση είναι το μόνο που μ' ενδιαφέρει...».

Εκτός από τον δημιουργό Σεφέρη, μας κερδίζει ο άνθρωπος που νιώθει σαν να σηκώνει ένα παράξενο σακούλι σφουγγάρια που κάποιος από πάνω ποτίζει ατελείωτα. Τραβηγμένος στο κελί του, αν και αισθάνεται την ανάγκη της επικοινωνίας και τη χαρά του κοινού, φαντασιώνει τον εαυτό του άλλοτε να ταξιδεύει «σαν πολεμικό καράβι εν επιφυλακή, με σβυσμένα τα φώτα» κι άλλοτε «χαμένος από την επιφάνεια, ανασαίνοντας με οικονομία όπως μέσα σ' ένα σκάφανδρο». Μας σκανδαλίζουν ωστόσο οι απόψεις του για τα κορίτσια («Τι να το κάνεις ένα κορίτσι που για μια στιγμιαία και αδέξια απόλαυση που θα σου δώσει, θα σε κάνει να υποφέρεις μέρες ολόκληρες τα γούστα της, τους αισθηματισμούς και το υπερπέραν της, όλα αυτά κατασκευασμένα en series, από μέτριους καλλιτέχνες και από τις βιτρίνες των σικ καταστημάτων...»), η γνώμη του για τον γάμο, τον οποίο βλέπει ως «κατάσταση σιαμαίου αδελφού» και ανυπόφορο «κοινωνικό ομφάλιο λώρο», αλλά και η υπεράσπιση του «ωραίου θεσμού των εταιρών». Τελικά και οι δύο παντρεύτηκαν, ο Αποστολίδης μάλιστα δύο φορές. Παρ' όλο που πίστευαν ότι «αυτά τα πλάσματα είναι επικίνδυνα πολύ για τους φίλους», παρέμειναν μέχρι τέλους στενά δεμένοι, μόνο το όνειρό τους να αγοράσουν από κοινού ένα σπίτι σ' ένα νησί δεν πραγματοποίησαν. Παράξενο, όλοι οι φίλοι να νανουρίζονται με το ίδιο όνειρο. Θυμίζουμε τα σχέδια Καχτίτση - Παυλόπουλου και Παπαδίτσα - Γονατά. Πάντως, η γνώμη που οι δύο αλληλογράφοι συμμερίζονται για μια Ελλάδα «χερσότοπο» και για ένα λογοτεχνικό σινάφι «συρφετό» μάλλον αποδεικνύει τη στασιμότητα της «αθηναϊκής διανόησης».

Κύρια πρόσωπα της αλληλογραφίας ο Θεοτοκάς, ο Κατσίμπαλης, ο Καραντώνης και δευτερευόντως ο Παπατσώνης, με συχνή αναφορά στους κριτικούς της Αθήνας (Α. Θρύλο, Β. Βαρίκα, Κλ. Παράσχο) και στα «αρλουμποειδή λεγόμενά» τους. Πέραν του λογοτεχνικού κύκλου, ο θεατρικός, με προεξάρχοντες τον Φ. Πολίτη και το «κορίτσι» του Αποστολίδη, την Κατερίνα Ανδρεάδη. Τέλος, οι φίλοι, με πρώτο τον Φαίδωνα Βεγλερή, και τα «κορίτσια» τους, τα επίσημα και τα ανεπίσημα, που μένουν χωρίς βιογραφικά στοιχεία, με τα παρωνύμιά τους, σαν μυθιστορηματικοί νυγμοί. (Να σημειώσουμε ότι πρώτη σύζυγος του Αποστολίδη ήταν η Χαρούλα Δημ. Ποσειδών, κόρη της Αθηναίας Καλλιόπης Βάβαρη, μητέρας, από τον ατυχή πρώτο γάμο της με τον Γεώργιο Αξιώτη, και της Μέλπως Αξιώτη.) Οπως όμως παρατηρεί στα «εισαγωγικά» της η επιμελήτρια της αλληλογραφίας Β. Κοντογιάννη (που την ετοίμαζε τουλάχιστον από το 1994), τον λόγο των επιστολογράφων θρέφουν κυρίως δύο Γάλλοι, ο φιλόσοφος Αλαίν και ο πολυσχιδής θεατράνθρωπος Ζακ Κοπώ. Γι' αυτό άλλωστε οι σημειώσεις, όπως επίσης το εκτενές επίμετρο, μας ξεναγούν προπαντός στα γαλλικά συμφραζόμενα των επιστολών.

Ενδιαφέρον ωστόσο παρουσιάζει και η αριθμητική της αλληλογραφίας (χρήσιμος θα ήταν ένας αναλυτικός πίνακας επιστολών). Το σύνολο 123 ντοκουμέντα: του Αποστολίδη 66 (49 επιστολές, 9 κάρτες, 4 δελτάρια, 3 τηλεγραφήματα, 1 επιστολή από κοινού με τον Φ. Βεγλερή), του Σεφέρη 53 (42 επιστολές, 7 κάρτες, 1 τηλεγράφημα, 3 επιστολές στη Χαρ. Ποσειδών), της Χαρ. Ποσειδών 3 και μια κάρτα φίλων του Αποστολίδη. Το χρονικό άνοιγμα: 22.8.1931 - 25.10.1954 (αν και οι σωζόμενες επιστολές φθάνουν ως τον Ιούλιο του 1962). Η κατανομή άνιση, κεντρωμένη στην τριετία 1931-1933, με μία ουρά 38 ντοκουμέντων στα χρόνια 1936-1945 και μια επιστολή του Σεφέρη του 1954. Να σημειώσουμε ότι την επίμαχη, πρώτη τριετία η αλληλογραφία ήταν ο μοναδικός τρόπος επικοινωνίας των δύο φίλων - ούτε συναντήθηκαν ούτε καν τηλεφωνήθηκαν. Τέλος, τον πρόλογο της αλληλογραφίας γράφει ο Ζ. Λορεντζάτος, ο νεότερος φίλος των δύο επιστολογράφων.


ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 01-09-2002