Δεκαπέντε ιστορίες και μια βόλτα με ποδήλατο

Εκείνος ο τόπος υπήρξε: τοπία, άνθρωποι, πράξεις. Τα πράγματα είχαν ήδη αρχίσει ν' αλλάζουν τη στιγμή που τα ζούσα. Στη μουσική, εκείνος ο χρόνος -και όλος ο χρόνος- γίνεται ήχος. Οι λέξεις ίσως κρατάνε για λίγο την ηχώ.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Διαβάζοντας τις πολύ σύντομες ιστορίες αυτού του βιβλίου -«ιστορίες της μιας ανάσας» (για να θυμηθώ και το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του ποιητή Νίκου Δαββέτα, που μόλις κυκλοφόρησε)- δύσκολα μπορούσα να αποδιώξω από τη σκέψη μου την ιδιότητα με την οποία είναι ευρύτατα γνωστός ο συγγραφέας τους· μιλώ γι' αυτήν του -πολύ σημαντικού μάλιστα- βιολιστή. Οχι τόσο επειδή το βιολί διαδραματίζει βαρύνοντα ρόλο σε αρκετές από τις ιστορίες του, όσο επειδή συχνά τον αισθάνθηκα, ως αναγνώστης, να διακατέχεται από την αγωνία της μουσικής διάστασης των όσων νηφάλια ανασύρει από τη μνήμη του και, το ίδιο νηφάλια, καταθέτει. Κι αν όχι πάντα από την αγωνία, πάντως οπωσδήποτε από μιαν αδιάλειπτη, ενδιάθετη εμμονή να μεταφέρει στους αφηγηματικούς του τρόπους δάνεια στοιχεία από τη μουσική. Ωστε όλα όσα αφηγηματικώς αναπλάθει (απλά, καθημερινά -ή και εξαιρετικά, όπως αυτό της σύλληψης και εξορίας του πατέρα- συμβάντα και καταστάσεις των παιδικών του χρόνων), να περιβάλλονται από την αχλύ μιας δωρικής, συγκινητικής ωστόσο μουσικής· από έναν σταθερά μουσικό απόηχο λέξεων και φράσεων, με τις οποίες ο αφηγητής ανασυσταίνει τα «επίχειρα» των αναδρομών του -«επίχειρα», αν οι αναδρομές του αυτές θεωρηθούν επώδυνες για την ψυχή και το πνεύμα του- στα προσδιορίσιμα τοπικά (Γιάννενα) και χρονικά (περίοδος της μεταξικής δικτατορίας) περασμένα. 'Η, καλύτερα, να αναδίδουν, αυτά τα συμβάντα κι αυτές οι καταστάσεις, μέσω των λέξεων και των φράσεων, την «ηχώ» του τόπου και του χρόνου όπου συνέβησαν ή απλώς υπήρξαν. Να συμβεί, με άλλα λόγια, κάτι παρεμφερές με αυτό που συμβαίνει στη μουσική, όπου όλα -κυρίως ο χρόνος- ακόμα και η σιωπή, μετατρέπονται τελικά σε ήχο· να μετατραπούν οι συγκινημένες σιωπές, που συνέχουν τη μνήμη του, σε πλαγιοσκοπικές των αισθημάτων «παύσεις» («Εκεί [δηλαδή στη μουσική, όπως λέει στο διήγημά του «Συνάντηση στο τρένο»] δεν υπάρχει σιωπή ούτε διακοπή, μόνον παύσεις: μουσική χωρίς ήχο»).

Κάτι τέτοιο συμβαίνει όταν ο αφηγητής αφήνεται και ανακαλεί μνήμες ευφρόσυνες αλλά και στυφές, πικρές, κι όμως νοτισμένες από μιαν ηδύπαθη νοσταλγία, για μιαν εποχή και για έναν τόπο που έχουν βαθιά μέσα του, με τον καιρό, καθαγιαστεί· μνήμες προσώπων, αντικειμένων, καταστάσεων, αλλά και μνήμες από λόγια, χειρονομίες, πράξεις και συμπεριφορές ανθρώπων που, νεκροί οι περισσότεροι, συνθέτουν, γι' αυτόν, ένα σεπτό, αγαπημένο και σεβάσμιο εικονοστάσι. Με σύντομες, όχι όμως ασθματικές, απεναντίας ήρεμες, φράσεις, μέσα στις οποίες οι λέξεις διατηρούν ακέραια την αλλοτινή τους σημασία και «γεύση»· με φράσεις-ψηφίδες που, όλες μαζί, συνθέτουν μεμονωμένες εικόνες ζωής και καταστάσεις που πεισματικά επιμένουν· διεκδικούν μάλλον το μερτικό τους στο παρόν του συγγραφέα. Συμβάντα απλά, ανθρώπινα, μικρά και καθημερινά που, όμως, στα μάτια του παιδιού που υπήρξε ο αφηγητής απόκτησαν υπέρογκες διαστάσεις, προοιωνιστικές της ιδιαιτερότητας του ψυχισμού και της ευαισθησίας του. Απλά, ανθρώπινα, μικρά και καθημερινά γεγονότα, θαμπές κι ωστόσο ευδιάκριτες σκηνές και συγκινημένες -αλλά και συγκινητικές- καταστάσεις ενός παιδικού μικρόκοσμου, όπου δεσπόζουν μυθοποιημένες οι μορφές του πατέρα, της μητέρας, αλλά και μορφές άλλων αγαπημένων προσώπων του στενού του συγγενικού ή φιλικού περιβάλλοντος· κάτι πρόσωπα μισοειδωμένα, ίσως θαμπά, καθόλου ισχνά ωστόσο, ανασυρμένα από μιαν όχι πάντα καλά φωτισμένη περιοχή μακρινών ονείρων· έντονες γυναικείες παρουσίες, με περίεργα ονόματα, εμμέσως παραπεμπτικά στο πνεύμα μιας άλλης εποχής (Ευμορφία, Ρωξάνη, Ευτέρπη, κ.λπ.) και άλλα ονόματα (Χούμπερμαν, Οϊστραχ) που κάποια στιγμή συμπτωματικά ή με νόημα, αλλά πάντως φευγαλέα, ακούστηκαν και που έμελλε αργότερα να αποκτήσουν ιδιαίτερο βάρος στην καλλιτεχνική συνείδηση του παιδιού που κάποτε υπήρξε ο αφηγητής. Κι ακόμα όνειρα που πεισματικά επανέρχονται, ενδεικτικά ενός ψυχισμού τραυματισμένου, φωτογραφίες, ήχοι και οσμές μιας εποχής πικρής κι ωστόσο «μυθικής», υποδορίως διεκδικητικής του παρόντος.

Ο αφηγητής, δέσμιος όλων αυτών, περιφέρεται νηφάλια στις ολισθηρές πλην γοητευτικές εκτάσεις των περασμένων, συγκινημένος, και μοιάζει διαρκώς να σταματά μπροστά σε εστίες μνήμης που αναθρώσκουν στιγμές ολοζώντανες, σημαδιακές του παρελθόντος του - από την κάθε στάση του προκύπτει κι ένα μικρό αφήγημα. Μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα περιθαλπική των εν εγρηγόρσει και των εν ύπνω ονείρων της άσπιλης νεότητάς του· ονείρων που τον γαλούχησαν και τον σημάδεψαν, φυσικά και άκοπα, ενδυναμωμένος από αγάπη αλλά και από περίσσευμα ψυχής, αναπλάθει, συγκεκριμενοποιεί και ακινητοποιεί ρέουσες εικόνες και καταστάσεις των παιδικών του χρόνων, μετατρέποντάς τις σε κάτι σαν ζωντανές φωτογραφίες. Φωτογραφίες που, στη συνέχεια, αποτελούν ερεθίσματα άλλων μνημών ή εναύσματα συνειρμών, για να ανατρέψουν κι αυτοί με τη σειρά τους, εντελώς απροσδόκητα, τα επισφαλή δεδομένα του παρόντος, από τις ρωγμές του οποίου αναβιώνει το παρελθόν σαν ένα «άλλο τώρα».



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/08/2002