Λογοτεχνία και ιστορία στη μεταπολεμική αριστερά

Η αφετηρία και το επίκεντρο αυτού του βιβλίου είναι το ιστορικό - φιλολογικό έργο του Δημήτρη Χατζή. Επιχειρεί να το μελετήσει μέσα από τη διαλογική του σχέση με το σύνθετο διανοητικό πεδίο της μεταπολεμικής Αριστεράς και με άξονα τη συμπλοκή ιστορίας και λογοτεχνίας, πολιτισμού και πολιτικής. Καθώς, ο Χατζής ολοφάνερα διαφοροποιήθηκε από παγιωμένες θέσεις της αριστερής κριτικής, το βιβλίο πρακολουθεί την πορεία του ανανεωτικού αριστερού κριτικού λόγου και διερευνά τη γενεαλογία, την ποικιλία και την εμβέλειά του, ξεκινώντας από τον μεσοπόλεμο αλλά επικεντρώνοντας, κυρίως, στα πεδία της ελλαδικής, προδικτατορικής Αριστεράς, της πολιτικής εξορίας στην Ανατολική Ευρώπη και της μεταπολίτευσης. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, αναδεικνύεται η παρέμβαση και η συμβολή του Χατζή στον διμέτωπο αγώνα που μοιραζόταν με άλλους αριστερούς διανοούμενους της γενιάς του: από τη μια να απελευθερωθούν από τις παλαιές εξαρτήσεις και το δόγμα και από την άλλη να βρουν μια νέα μορφή υπευθυνότητας, συλλογικότητας και δημιουργικής αυτοδέσμευσης σε κοινούς σκοπούς.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πώς μπορούμε, άραγε, να ανασυγκροτήσουμε έναν κριτικό λόγο εκ των πραγμάτων κατατεμαχισμένο και διάσπαρτο; Εναν λόγο που απόκειται αβοήθητος σε παλαιά και απλησίαστα βιβλία, σε περιοδικά που δεν μπορούμε πια να πιάσουμε στα χέρια μας, σε έρευνες τρίτων οι οποίες συχνά περιλαμβάνουν στο υλικό τους και άλλα, εξωγενή στοιχεία, σε επιστολές που δεν έχουν δει παρά παρεμπιπτόντως το φως της δημοσιότητας, καθώς και σε ανέκδοτα χειρόγραφα που καθυστερούν ακόμη να πάρουν την άγουσα για το τυπογραφείο; Και πώς μπορούμε, επιπλέον, να δημιουργήσουμε εκ νέου το τοπίο στο οποίο άνθησε, αλλά και προβλήθηκε αυτός ο λόγος, όταν ο ίδιος εμφανίζεται, πέρα από την εξωτερική του διασπορά, και εσωτερικά διασπασμένος, μια και οι αφορμές που κατά καιρούς τον έθρεψαν εκπροσωπούν κάποτε και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους φαινόμενα;

Ενας τρόπος για να ξεκινήσει κανείς, ο πλέον αναμενόμενος, είναι να συγκεντρωθούν με άκρα επιμέλεια τα σκόρπια νήματα, να μπουν σε μια χρονολογική και θεματική σειρά και από εκεί να προκύψουν νόμιμα όλα τα αναγκαία συμπεράσματα. Ετσι, όμως, δεν αποκλείεται να φτάσουμε παρά μόνο μέχρι τη μέση της αλήθειας -με ό,τι μπορεί να σημαίνει αλήθεια σε μιαν ανασύνθεση η οποία δεν είναι δυνατόν, όπως κι αν πορευτεί, να αποφύγει την ερμηνεία. Για να έχουμε μιαν ευρύτερη θέαση της κατάστασης, μιαν εγγύτερη στην ιστορική πραγματικότητα εικόνα, χρειαζόμαστε σίγουρα και άλλες, σφαιρικότερες παραμέτρους: την ιδεολογία, επί παραδείγματι, του χώρου και του χρόνου, στο πλαίσιο των οποίων πήρε σάρκα και οστά ο κριτικός λόγος τον οποίο έχουμε αναλάβει να διερευνήσουμε, αλλά και το φάσμα των μέσων όρων ή των ακραίων της εκδηλώσεων, που θα μας πληροφορήσει και για τις ως εξ αντικειμένου προοπτικές όλων εκείνων οι οποίοι πήραν μέρος στο παιχνίδι.



Ερευνα σε τρία πεδία



Εξετάζοντας το κριτικό και ιστοριογραφικό έργο του Δημήτρη Χατζή, αντλημένο από τις πλέον αφανείς και δυσπρόσιτες πηγές (με την εξαίρεση κάποιων γνωστών συναγωγών, όπως εκείνες του Νίκου Γουλανδρή), η Βενετία Αποστολίδου, η οποία μας προσέφερε το 1992 ένα ανάγλυφο πορτρέτο του Κωστή Παλαμά ως οιονεί ιστορικού της νεοελληνικής λογοτεχνίας, κάνει κάτι ανάλογο και τώρα: παρουσιάζει τον Χατζή όχι μόνον ως δυνάμει ιστορικό, αλλά και ως κριτικό της παλαιότερης και της νεότερης ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης από μια πολύ συγκεκριμένη σκοπιά -τη σκοπιά της αριστερής ιδεολογίας. Προκειμένου, ωστόσο, να μιλήσει για τον ατομικό λόγο του Χατζή ως κριτικού και ιστορικού, η Αποστολίδου τον τοποθετεί (χρησιμοποιώντας την αντίστοιχη κοινωνιολογική ορολογία του Πιέρ Μπουρντιέ) σε τρία συλλογικά και αλληλοεφαπτόμενα πεδία: στο πεδίο της αριστερής κριτικής του Μεσοπολέμου και της μετάβασής της από μια κάποια, στοιχειώδη, ελευθερία στο δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, στο πεδίο της πορείας που ακολούθησαν η «Επιθεώρηση Τέχνης» και η «Κριτική» (τα κρισιμότερα έντυπα της Αριστεράς για θέματα τέχνης) κατά τη μεταπολεμική φάση, οπότε και μια κάποια αποδέσμευση από το σιδερένιο εναγκαλισμό της πολιτικής και της Ιστορίας, και, τέλος, στο πεδίο του ίδιου του δοκιμιακού του έργου, γραμμένου κατά τη διάρκεια της πολυετούς εξορίας του στην Ανατολική Ευρώπη (Ουγγαρία κι εν μέρει Γερμανία), όπως και στα χρόνια της Μεταπολίτευσης στην Ελλάδα. Το τελευταίο αυτό πεδίο μοιάζει, τουλάχιστον σύμφωνα με τα κείμενα στα οποία παραπέμπει η Αποστολίδου, το πιο προχωρημένο και προωθημένο απ' όλα.



Ευρύ ιδεολογικό - πολιτικό πρόταγμα



Εκείνο που πρωτίστως ανασυνθέτει στο πεδίο του κριτικού λόγου του Χατζή η ερευνήτρια είναι το ευρύ, και για τα μέτρα του καιρού του μάλλον αδογμάτιστο (στο μεταίχμιο ιδεολογίας και επιστήμης, όπως τονίζει η ίδια), ιδεολογικό-πολιτικό του πρόταγμα: από την αντίληψή του για τη διαμόρφωση του εθνικού πολιτισμού ως πολυμερούς ενότητας (το λόγιο και το λαϊκό σε συνάρτηση με το ευρωπαϊκό) και τις ιδέες του για το βάρος και τη σημασία του διαφωτισμού, της ηθογραφίας ή του ρεαλισμού ώς την πεντακάθαρη πίστη του στα επιτεύγματα της νέας ποίησης (Καβάφης, Σεφέρης), το σκεπτικισμό του απέναντι στο δημοτικισμό και στον Παλαμά, όπου διακρίνει μιαν έντονη αδυναμία για αποκόλληση από τη γήρανση των μορφών, την άρνησή του να καταπιεί τον πομπώδη νιτσεϊσμό του Καζαντζάκη, τη μάλλον επιφυλακτική του στάση απέναντι στις προσπάθειες των πεζογράφων της γενιάς του '30 να πρωτοτυπήσουν και, τέλος, την πριμοδότηση εκ μέρους του της πεζογραφίας της Αντίστασης χωρίς μυωπικούς ενθουσιασμούς. Και ό,τι πρωτεύει σε όλα αυτά είναι μια κατεξοχήν ανοιχτή κριτική συνείδηση, που δεν διστάζει να αντιμετωπίσει την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας ως μια διαρκή ασυνέχεια -σαν μια σειρά χαμένων στοιχημάτων, που θα πρέπει κάποια στιγμή να κερδηθούν από την αρχή, μπολιασμένα με καινούρια, εκσυγχρονισμένα αιτήματα, ικανά να εγγυηθούν ώς έναν βαθμό και την ολοκλήρωσή τους.

Τρεις εποχές της αριστερής κριτικής, τρεις δυνατότητες: η μεσοπολεμική προσκόλληση στο σοσιαλιστικό ρεαλισμό, η υπό όρους ανανέωση της δεκαετίας του '60 και η τολμηρή, συνθετική πρόταση του Χατζή τόσο στη δεκαετία του '60 όσο και στη Μεταπολίτευση, που οδηγεί τη δυναμική της αριστερής κριτικής στα όριά της. Η δουλειά της Αποστολίδου προδίδει μεθοδική και εις βάθος έρευνα, σοβαρή και διεξοδική τεκμηρίωση, σύγχρονη θεωρητική αγωγή τόσο στο επίπεδο της κριτικής όσο και στο επίπεδο της ιστοριογραφίας και, πάνω απ' όλα, ικανότητα αναγωγής του τμηματικού και του επιμέρους στις γενικές τάσεις της εποχής και του τόπου του. Ενα βιβλίο που σίγουρα θα απασχολήσει τη φιλολογική έρευνα ή την κριτική και στο μέλλον.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/04/2004