Υπέρ πατρίδος

Το βιβλίο ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ: ΠΑΤΡΙΩΤΙΣΜΟΣ Ή ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, αποτελεί μια θεωρητική συζήτηση ανάμεσα στη φιλόσοφο Μάρθα Νάσμπαουμ και δεκαέξι φιλοσόφους, ποιητές, ιστορικούς και φιλολόγους. Οι Amartya Sen, Charles Taylor, Immanuel Wallerstein, Hilary Putnam, Michael Walzer κ.ά. ανταλλάσσουν απόψεις με την φιλόσοφο πάνω στο θεμελιώδες δίλημμα: πατριωτισμός ή κοσμοπολιτισμός; Το ζητούμενο για τη Νάσμπαουμ στο εισαγωγικό δοκίμιό της, και στα δοκίμια όσων από τους συνομιλητές της συμφωνούν με την άποψή της, είναι η δημιουργία μιας οικουμενικής ηθικής -κατά τα πρότυπα των στωικών φιλοσόφων- σύμφωνα με την οποία η ύψιστη αφοσίωσή μας θα είναι στην παγκόσμια κοινότητα του ανθρωπίνου γένους. Ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι πολίτης του κόσμου, σεβόμενος την ίση αξία όλων των μελών αυτής της παγκόσμιας κοινότητας. Πολλοί από τους συνομιλητές της Νάσμπαουμ στα δοκίμιά τους υπερασπίζονται τον πατριωτισμό, τον τοπικισμό, και τον εθνικισμό γενικότερα, προβάλλοντας τις ανησυχίες τους για την επερχόμενη παγκοσμιοποίηση της αγοράς η οποία συμβαδίζει με την επιβολή των δυτικών αξιών σε ολόκληρο τον πλανήτη. Με το επιλογικό της δοκίμιο η Νάσμπαουμ κλείνει τον δημόσιο αυτό διάλογο, απαντώντας στο σύνολο των συνομιλητών της και επιβεβαιώνοντας την προσήλωσή της στην οικουμενική κοινότητα και την πίστη της στις οικουμενικές αξίες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η αγάπη και η βαθιά γνώση της Αμερικανίδας Martha Nussbaum για την κλασική φιλοσοφία αποτέλεσε τη βάση της σύγχρονης φιλοσοφικής θεώρησής της, η οποία, ακολουθώντας τη ρήση του Διογένη του Κυνικού «Είμαι πολίτης του κόσμου», προσβλέπει σε έναν κόσμο όπου κάθε άνθρωπος μετρά ως ηθικά ίσος, ενώ διακρίσεις όπως η εθνικότητα, η εθνότητα, η θρησκεία, η τάξη, η φυλή και το φύλο θεωρούνται «ουδέτερα» χαρακτηριστικά από ηθική άποψη. Στο δοκίμιό της Πατριωτισμός και Κοσμοπολιτισμός, το οποίο αποτελεί το εισηγητικό άρθρο του βιβλίου Υπέρ Πατρίδος, η Nussbaum εκθέτει, κατά την προσωπική της πεποίθηση, τα οφέλη του κοσμοπολιτισμού ως ηθικής θεωρίας. Η αμφιλεγόμενη άποψή της όμως προκαλεί πλήθος συζητήσεων και αντιρρήσεων από εξέχοντες διανοουμένους, δεκαέξι από τις οποίες συμπεριλαμβάνονται στο Υπέρ Πατρίδος. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλοι οι συνομιλητές της εναντιώνονται στο ιδανικό της οικουμενικότητας θεωρώντας το άλλοτε αφελές ή επικίνδυνο και άλλοτε στερούμενο πρακτικής εφαρμογής. Από την άλλη, η αντιπαράθεση ποικίλων απόψεων χωρίς ιεράρχηση, η οποία αντανακλάται στη δομή του βιβλίου, αποτελεί για τη Nussbaum κριτήριο της παγκοσμιοποίησης ώστε να αποφεύγεται ο κίνδυνος της ομοιογενοποίησης. Ο συλλογικός αυτός τόμος τελειώνει με μια εμπεριστατωμένη απάντηση της Nussbaum στις αντιρρήσεις των συνομιλητών της. Με τον τρόπο αυτό η φιλοσοφική συζήτηση συνενώνεται με τον δημόσιο διάλογο εμπλουτίζοντας αμοιβαία και τα δύο είδη.

Βασικοί άξονες της καντιανής θεώρησης της οικουμενικότητας για τη Nussbaum είναι η μυθιστορηματική φαντασία και η εκπαίδευση. Η συγγραφέας επιχειρηματολογεί υπέρ της ανάγνωσης λογοτεχνικών κειμένων γιατί μέσα από τη συγκινησιακή προσέγγιση του αναγνώστη με τον μυθιστορηματικό ήρωα επιτυγχάνεται το «φαντασιακό άλμα» προς τη ζωή του άλλου, απαραίτητη προϋπόθεση για την αναγνώριση της διαφορετικότητας. Η συνεισφορά της μυθιστοριογραφίας στην ανάπτυξη οικουμενικής συνείδησης αλλά και στη δημιουργία ευνομούμενων κρατών αποτελεί το θέμα του βιβλίου της Poetic Justice: The Literary Imagination and Public Life (1995). Εδώ η Nussbaum χρησιμοποιεί το μυθιστόρημα του Ντίκενς Δύσκολοι καιροί για να καταδείξει τη διαχρονική σημασία του μυθιστορήματος στον ηθικό και πολιτικό βίο.

Η κοσμοπολίτικη εκπαίδευση, από την άλλη, αποτελεί προϋπόθεση για τη διεξαγωγή ενός παγκοσμίου διαλόγου ώστε να επιλυθούν διεθνή προβλήματα. «Ο αέρας», τονίζει η Nussbaum, «δεν υπακούει σε εθνικά σύνορα». Και συνεχίζει: «Αυτό το απλό γεγονός μπορεί να αποτελεί, για τα παιδιά, την αρχή της παραδοχής ότι, είτε μας αρέσει είτε όχι, ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα πεπρωμένα των εθνών είναι στενά συνδεδεμένα ως προς τα βασικά αγαθά και την ίδια την επιβίωση». Αυτή η διαπίστωση την οδηγεί στο συμπέρασμα ότι «επίκεντρο της εκπαίδευσης» πρέπει να είναι ο «ευρύτερος σεβασμός για την ανθρωπότητα». Τη θέση αυτή υποστηρίζει στο μεταγενέστερο βιβλίο της Cultivating Humanity (1997), όπου η Nussbaum επιχειρεί την αξιολόγηση της σύγχρονης παιδαγωγικής μεταρρύθμισης που συντελείται στα ανώτατα αμερικανικά εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Αντί της κοσμόπολης της Nussbaum ο Kwane Antony Appiah προτείνει το φιλελεύθερο δημοκρατικό κράτος στο οποίο οι πολίτες δεν έχουν συμβολική αλλά κυριολεκτική αξία. Με αυτή την άποψη συντάσσεται ο Benjamin Barber, ο οποίος θεωρεί την οικουμενική υπηκοότητα προϊόν αφαίρεσης και εξαΰλωσης, ενώ προτείνει την εναλλακτική λύση του πατριωτισμού επειδή ικανοποιεί την ανάγκη για μια ταυτότητα με τοπικό χαρακτήρα χωρίς να καταπατεί τους συνταγματικούς κανόνες περί δημοκρατίας και ελευθερίας. Ο Richard Falk υπενθυμίζει ότι η παγκοσμιοποίηση της αγοράς δεν συμβαδίζει με τη στωική ηθική φαντασία την οποία προβάλλει η Nussbaum. Μία ακόμη αντίρρηση διατυπώνεται από τις Amy Gutmann και Elaine Scarry, οι οποίες πιστεύουν ότι για την επίτευξη παγκόσμιας δικαιοσύνης απαραίτητη είναι η σύσταση δημοκρατιών δικαίου, όπου οι πολίτες έχουν θεσμικά μέσα στη διάθεσή τους και συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα. Αλλωστε το «πρωτεϊκό εγώ» που οραματίζεται η Nussbaum είναι, κατά την Gertrude Himmelfarb, ένα άτομο χωρίς ταυτότητα, όπως και το πρόσωπο που αρνείται την ιθαγένειά του είναι ένα πρόσωπο χωρίς έθνος.

Αν ο πατριωτισμός δηλώνει την έλξη της πατρικής και μητρικής εστίας και ο κοσμοπολιτισμός δηλώνει την έλξη της αγοράς, υπάρχει στ' αλήθεια έρως της αγοράς ανάλογος προς τον έρωτα της πατρίδας; Υπενθυμίζοντας την απάντηση του Λεβί-Στρος, ο οποίος στους Θλιβερούς Τροπικούς υπέδειξε πως η αγορά αφαιρεί τις διαφορές, μειώνει τις διακρίσεις και σβήνει τις λεπτές δομές, ο Robert Pinsky ισχυρίζεται ότι, αντί να καλλιεργεί τον πολιτισμό, όπως ελπίζει η Nussbaum, ο χώρος συναλλαγής καταστρέφει πολιτισμούς με την ομοιογενοποίηση. Επιπλέον μπορεί κανείς να συμφωνήσει με αρκετούς από τους συνομιλητές της Nussbaum ότι, εξαιτίας της καταγωγής της, η συγγραφέας μιλάει από θέση ισχύος, εφόσον οι πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά ισχυροί αμερικανοί πολίτες έχουν την επιλογή της επιθετικότητας προς τους αδύναμους ή τη μεγαλόψυχη κατανόηση της «διαφοράς» χωρίς να χάνουν τα προνόμιά τους ούτε στη μία ούτε στην άλλη περίπτωση. Ο Nathan Glazer προχωρεί ένα βήμα παραπέρα τονίζοντας την αναπόφευκτη σύνδεση της κοσμοπολίτικης αφοσίωσης με τη δυτική αποικιοκρατική πολιτιστική παράδοση, από την οποία άλλωστε κατάγεται το ιδεώδες της παγκοσμιοποίησης.

Στο επιλογικό δοκίμιό της η Nussbaum απαντά σε όλα αυτά τα επιχειρήματα που συσσωρεύονται εναντίον της παγκοσμιοποίησης με απλό και αποστομωτικό τρόπο: δεν μπορούμε να «αρνούμαστε τη διεκδίκηση της ανθρωπιάς». Σε μια εποχή που η παγκοσμιοποίηση της αγοράς θεωρείται αναπόφευκτο γεγονός, η προσήλωση της Nussbaum στην οικουμενική κοινότητα και η πίστη της στις οικουμενικές αξίες δημιουργούν βάσιμες ελπίδες για την παγκόσμια πολιτισμική ενοποίηση με βάση τις αρχές του ηθικού και του δικαίου.

Ντόρα Τσιμπούκη, ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-1999