Η μεταβατική περίοδος της Ελλαδικής ποίησης

Στο βιβλίο Η μεταβατική περίοδος της ελλαδικής ποίησης, ο συγγραφέας του παρακολουθεί τις ζυμώσεις που συντελέστηκαν στην ελλαδική ποίηση από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους ώς το 1930. Πρόκειται για τις ζυμώσεις που σταδιακά οδήγησαν την ποίηση αυτή από την αρχική της ανωριμότητα στο δόκιμο ποιητικό λόγο της γενιάς του 1920. Συνολικά, εξετάζονται 5 ποιητικές γενιές (Φαναριώτες, μεταφαναριώτες, ποιητές του 1880, μεταπαλαμικοί ποητές του '20), από το έργο των κυριότερων εκπροσώπων της κάθε γενιάς. Ο χαρακτήρας της ποίησης για τη συγκεκριμένη περίοδο, αλλά μια διεξοδική δοκιμιακή μελέτη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με την εξαίρεση του ποικιλοτρόπως και κατ' επανάληψη σχολιασμένου και συζητημένου Καρυωτάκη, οι ποιητές της ομάδας που δοκίμασε για πρώτη φορά τις δυνάμεις της στην τέχνη κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920 δεν κατόρθωσαν ποτέ να διεκδικήσουν κάποια αξιόλογη θέση ούτε στις ιστορίες της λογοτεχνίας (παλαιότερες και νεότερες) ούτε στις φιλολογικές και κριτικές (αρχαιότερες και τωρινές) έρευνες. Μπορεί να φταίνε γι' αυτό πολλά: το στρίμωγμα της γενιάς του '20 (εάν και εφόσον μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε με κάποια ασφάλεια τον όρο «γενιά») ανάμεσα στα τρανταχτά μεγέθη της δημοτικιστικής παράδοσης του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, από τη μια πλευρά, και στα εξίσου καταλυτικά ονόματα των μοντερνιστών του Μεσοπολέμου, από την άλλη, αλλά και οι ιδιαίτερα χαμηλοί τόνοι με τους οποίους εκφράζονται απαρχής μέχρι τέλους και στη συντριπτική τους πλειονότητα τα μέλη της, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για να τους αποδοθεί (οπωσδήποτε βιαστικά και άστοχα) ένα κλίμα ιδεολογικής παρακμής και ηθικής παραίτησης, με το οποίο έως και σήμερα εξακολουθούν συχνά από αρκετούς να ταυτίζονται.



Ενας ξεπερασμένος ιστορικός διαχωρισμός



Η μελέτη του Γιώργου Αράγη «Η μεταβατική περίοδος της ελλαδικής ποίησης» μας καλεί να κοιτάξουμε με ένα καινούριο βλέμμα τους ποιητές του '20, ρίχνοντας την ίδια ώρα μια προσεκτικότερη ματιά και σε όσα προηγήθηκαν της εμφάνισής τους. Βασική θέση του Αράγη (διατυπωμένη σε διαφορετικά συμφραζόμενα και από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο) είναι πως ο ιστορικός διαχωρισμός ανάμεσα στους καθαρευουσιάνους της Παλαιάς Αθηναϊκής Σχολής (Φαναριώτες και ρομαντικοί) και στους δημοτικιστές της Νέας Αθηναϊκής Σχολής (Κωστής Παλαμάς και οι συν αυτώ) δεν έχει από τη σκοπιά της νεότερης ποίησης ιδιαίτερη σημασία, εφόσον, είτε για τους μεν είτε για τους δε πρόκειται, ο λόγος τους είναι αδύνατον να ανταποκριθεί σε οποιαδήποτε εκδοχή του σύγχρονου γλωσσικού και ποιητικού αισθήματος. Αν, με άλλα λόγια, αντιπαραβάλουμε τον κόσμο των Σούτσων, αλλά και του Καρασούτσα, του Παπαρρηγόπουλου, του Βασιλειάδη, του Παράσχου και του Βαλαωρίτη, με τον κόσμο του Παλαμά και του Δροσίνη, όπως και με τον κόσμο των μεταπαλαμικών Χατζόπουλου, Γρυπάρη και Μαλακάση ή των νεότερων και μοναχικότερων Σικελιανού και Βάρναλη, οι διαφορές τις οποίες θα ανακαλύψουμε, πέρα από το τυπικό της γλώσσας, είναι εντυπωσιακά μικρές.

Στραμμένοι με απόλυτη προσήλωση στην ιδέα του έθνους και της αδιάσπαστης φυλετικής συνέχειας, καθαρευουσιάνοι και δημοτικιστές συναγωνίζονται στην απότιση φόρου τιμής στις μεγάλες συλλογικές αξίες, που δεν είναι άλλες από εκείνες οι οποίες ανιχνεύονται σε ένα ως εξ ορισμού ένδοξο, καθώς και αδιαμφισβήτητης υπεροχής ή ανωτερότητας παρελθόν. Οι δύο παρατάξεις, ωστόσο, των καθαρευουσιάνων και των δημοτικιστών συναντιούνται απρόσμενα και σε ένα άλλο σημείο: στον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται αμφότερες την ποιητική γλώσσα. Γλώσσα η οποία, ας μην κρυβόμαστε, τόσο για τους Σούτσους όσο και για τον Παλαμά ή για τους μεταπαλαμικούς, είναι η γλώσσα μιας αφόρητης μεγαληγορίας και έξαρσης, που κινείται περήφανα στο πεδίο των αφηρημένων εννοιών και του μονίμως υμνητικού ύφους, αρνούμενη να φέρει την ποίηση σε οποιαδήποτε επαφή με την άμεση πραγματικότητα.

Αν πλάι στη μεγαλαυχία των Φαναριωτών, του ρομαντισμού (με ό,τι σημαίνει η λέξη για την ποιητική Αθήνα των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων) και του δημοτικισμού βάλουμε και τη μεγαλοστομία του Σικελιανού ή του Βάρναλη (συνταιριασμένη με έναν μυστικιστικό ή μαρξιστοειδή, αδιάφορο, μεγαλοϊδεατισμό), η εικόνα συμπληρώνεται εύγλωττα, και θα χρειαστεί να πάμε στον Καρυωτάκη και στους ποιητές του '20 (από τον Ρώμο Φιλύρα και τον Ναπαλέοντα Λαπαθιώτη μέχρι τον Κώστα Ουράνη και τον Τέλλο Αγρα) αν θέλουμε να εντοπίσουμε τα πρώτα σημάδια για τη γέννηση της νεότερης ποίησης -σημάδια όπως η απομάκρυνση από τα μείζονα ιδεολογικά προγράμματα, η στροφή στην ατομική μονάδα και στην καθημερινότητα και το πέρασμα από την καθαρεύουσα και το δημοτικισμό στην καλλιεργημένη, αλλά χωρίς περιττά φραστικά και λεκτικά στολίδια, κοινή αστική γλώσσα του αθηναϊκού περιβάλλοντος.



Η σχέση με την Αθήνα



Το αθηναϊκό περιβάλλον. Εδώ εντοπίζει ο Αράγης τις αιτίες για την αδυναμία της ελληνικής ποίησης μέχρι το 1920 να αποκτήσει ζωντανή γλώσσα και ζωτικό ρυθμό, όπως και για την κατοπινή της ικανότητα να οδηγήσει τα βήματά της σε έναν φαρδύ, με πολλαπλές στρώσεις προικοδοτημένο και σταθερά ανοιχτής προοπτικής δρόμο. Οσο η πρωτεύουσα της χώρας παραμένει σε λοξή σχέση με τα ευρωπαϊκά μητροπολιτικά της πρότυπα και αδυνατεί να επιτύχει έναν αναπτυγμένο αστικό χαρακτήρα τόσο η ποίηση είναι υποχρεωμένη να σκοντάφτει στις δυσκολίες, στις καθυστερήσεις και στις ανεπάρκειες του αντικειμενικού της περίγυρου. Και όσο, αντιθέτως, ο αντικειμενικός περίγυρος μπαίνει σε τροχιά στιβαρού (και δομικού) εκσυγχρονισμού, τόσο η ποίηση παίρνει τα πάνω της και κινητοποιείται δυναμικά, αρχίζοντας, επιτέλους, την πορεία της προς την αισθητική ολοκλήρωση και την ωριμότητα.

Πρέπει να πω πως τα επιχειρήματα του Αράγη θα πείσουν τα μάλα όσους είναι εξοικειωμένοι με την ποιητική περιοχή την οποία παρακολουθεί. Απαλλαγμένος ευθύς εξαρχής από τους επιστημονικούς περιορισμούς της φιλολογικής έρευνας (όπως δηλώνει ο ίδιος μετ' εμφάσεως, το βιβλίο του δεν συνιστά εν ουδεμία περιπτώσει ιστορία της λογοτεχνίας και υπακούει μόνο στους κανόνες και στους νόμους του ελεύθερου κριτικού δοκιμίου), που θα τον υποχρέωναν σε έναν λίγο έως πολύ κατατεμαχισμό του ούτως ή άλλως εκτενούς υλικού του, καθώς και σε μιαν άλλου τύπου κατανόηση των γλωσσικών και ιδεολογικών παραμέτρων του, με άδηλες επιπτώσεις στο συνθετικό αποτέλεσμα, ο Αράγης συνάγει τα συμπεράσματά του μέσα από μια λεπτομερή αποκρυπτογράφηση της ποιητικής του επικράτειας (με διαδοχικές εκ του σύνεγγυς αναγνώσεις αυστηρά επιλεγμένων δειγμάτων της) και χωρίς, θα πρόσθετα, τον παραμικρό δογματισμό.

Η διαδρομή της ελληνικής ποίησης από τις πρώτες της προσπάθειες μέχρι την απαρχή των ώριμων εκδηλώσεών της δεν υποδεικνύεται ως ένα φάσμα κάθετων μεταβολών, οι οποίες συμβαίνουν από τη μια ημέρα στην άλλη, αλλά, στην ανάποδη κατεύθυνση, ως μια βασανιστικά αργή διαδικασία, που διαμορφώνεται σε οργανική σχέση με τους εξωτερικούς παράγοντες (το μέγεθος της πόλης και οι λειτουργίες της κοινωνίας στον τρόπο με τον οποίο σχηματίζουν τη συνείδηση της τέχνης), καθώς και με μιαν αδιάκοπη εσωτερική ένταση: οι λεπτές διαφορές που παρουσιάζονται μεταξύ Φαναριωτών και ρομαντικών, ρομαντικών και παλαμικών, παλαμικών και μεταπαλαμικών και μεταπαλαμικών και Βάρναλη - Σικελιανού δίνουν κάθε φορά μια καινούρια (ας είναι και ελάχιστη) ώθηση στον αγώνα της ποίησης να κερδίσει την καλλιτεχνική της ελευθερία και τη διανοητική της αυτοτέλεια, βάζοντας η καθεμιά το λιθαράκι της στην τόσο δύσκολη ευόδωσή του.

Βιβλία σαν κι αυτό του Αράγη μας θυμίζουν το πόσες δυνατότητες έχει η κριτική όταν ξέρει πώς να ψάξει, αλλά και πώς να φωτίσει και να εξηγήσει το αντικείμενό της.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/09/2006