Δημήτρης Χατζής: Η μετάβαση από την παραδοσιακή στη σύγχρονη κοινωνία

Ο Δημήτρης Χατζής είναι ένας από τους σημαντικούς εκπροσώπους της μεταπολεμικής μας πεζογραφίας. Ακολουθεί τη γραμμή της ελληνικής ηθογραφίας με καθαρά όμως ανανεωτικούς στόχους. Τόσο ως λογοτέχνης, όσο και ως πολιτικός διανοούμενος καταγράφει τις αλλαγές και τις ανακατατάξεις στην ελληνική κοινωνία, ενώ ενδιαφέρεται για αναπροσανατολισμούς και αναζητήσεις που ανιχνεύονται στο έργο του και συνιστούν την ιδιαιτερότητά του.
Η ηθογραφία του δε χαρακτηρίζεται από τη ρομαντική «λαογραφική» διάθεση της γενιάς των ηθογράφων του 1880, αλλά από τον αντιρομαντισμό, το ρεαλισμό, όπως είχε πει κι ο ίδιος στην «εξομολόγηση». Μέσα από τα διηγήματά του ξεπηδά η επαρχιακή κοινωνία του μεσοπολέμου καθώς και η μεταπολεμική, των οποίων όμως τα στοιχεία έχουν οικουμενικό χαρακτήρα και καθολική απήχηση. Εμβαθύνει στις περιπέτειες των ηρώων του, στην υπαρξιακή τους αγωνία, αναζητώντας τη συνάρτησή τους με τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες σε μια διαδικασία δυναμική.
Οι ήρωές του δεν είναι στατικοί, αλλά εξελίσσονται. Πρόκειται για ανθρώπους οι οποίοι μέσα από μια διαλεκτική σχέση που έχει ως βασικές της συνιστώσες το κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον, αλλά και την ανθρώπινη φύση, αγωνίζονται να φτάσουν εκεί που ονειρεύτηκαν. Άνθρωποι απλοί, αλλά προβληματισμένοι ελπίζουν και βρίσκονται σε αέναη κίνηση, ψάχνοντας να βρουν τον προσανατολισμό τους μέσα από τις αντιξοότητες. Και σε αυτό βοηθούν οι ιδιαίτερες περιστάσεις που διαμορφώνονται στο πέρασμα από τη μια εποχή στην άλλη, από την παραδοσιακή δηλαδή στη σύγχρονη κοινωνία.
Στα κοινωνικά μεταίχμια, στο «τέλος» μιας εποχής και στο ξεκίνημα μιας άλλης έχει τοποθετήσει τους ήρωές του, εκεί όπου οι οικονομικές, ιδεολογικές και πολιτικές ανακατατάξεις συνθέτουν μια νέα τάξη πραγμάτων, στην οποία ο ανθρώπινος κόπος και πόνος για την επιβίωση αναδεικνύονται υπέρτατοι μέσα από συγκρούσεις και εσωτερικές αντιφάσεις. Εδώ, «στον αγώνα του ανθρώπου με τον εαυτό του, με το κοινωνικό περιβάλλον, με τις αδιάκοπες μεταβολές που παρατηρούνται στις οικονομικές συνθήκες της ζωής ή στις τύχες του πολέμου» έχει επικεντρώσει την προσοχή του ο Δημήτρης Χατζής αλλά και το ενδιαφέρον του, προσπαθώντας να τον αποτυπώσει μέσα στην πεζογραφία του.
Καλλιέργησε κυρίως το διήγημα με ιδιαίτερη προτίμηση στη διείσδυση στα ενδόμυχα της ανθρώπινης ψυχής. Οι ανησυχίες του συγγραφέα και οι ιδιαιτερότητές του κυριαρχούν σε όλο του το έργο από τη Φωτιά (1946) ως το διπλό βιβλίο (1976). Στη Φωτιά, το πρωτόλειο έργο του, αναφέρεται στα γεγονότα της περιόδου 1943-1944. Το έργο του αυτό, «άρτιο μυθιστόρημα» το χαρακτήρισε ο Αυγέρης, που δημοσιεύθηκε το 1946, έχει ως θέμα του την Αντίσταση. Είναι ένα ιδιαίτερο έργο, καθώς περιγράφει τη δράση των αντάρτικων ομάδων στα βουνά της Ρούμελης με έναν ξεχωριστό τρόπο χάρη στο ρεαλιστικό του ύφος και την αλήθεια της ζωής που κλείνει μέσα του. Η ίδια ψυχογραφική διάθεση διακρίνεται και στη Θητεία (αγωνιστικά κείμενα 1940 -1950), όπου όμως η συναισθηματική φόρτιση είναι πιο έντονη.
Στη συνέχεια, με το ενδιαφέρον του συγγραφέα στραμμένο στις ανακατατάξεις που είχαν αρχίσει στην παραδοσιακή κοινωνία, έχουμε Το τέλος της μικρής μας πόλης, μια συλλογή διηγημάτων που πρωτοδημοσιεύθηκε στη Ρουμανία το 1953, ενώ η πρώτη ολοκληρωμένη έκδοσή της στην Ελλάδα έγινε το 1963. Στο προαναφερθέν έργο οι άνθρωποι, «χαρακτήρες πολύτροποι και αμφίσημοι», αγωνίζονται να επιβιώσουν μέσα σε μια κοινωνία που φθίνει. Και καθώς η δράση τους είναι η συνισταμένη εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων αδυνατούν πολλές φορές να αποδεσμευτούν από την έως τότε ζωή τους, που κλονίζεται συγκρουόμενη με τον καινούριο κόσμο. Έτσι βιώνουν τη συντριβή της παρακμασμένης κοινωνίας τους, διατηρώντας ωστόσο την περηφάνεια και την αξιοπρέπειά τους. Όπως εξάλλου και ο ίδιος ο Χατζής έλεγε, ο κόσμος της μικρής μας πόλης ήταν «ένας κόσμος που πίστευε και δεν πίστευε», καθώς οι αλλαγές υπέσκαπταν το κοινωνικό οικοδόμημα.
Στο ίδιο μεταίχμιο αναφέρεται και το έργο Ανυπεράσπιστοι (1966), όπου διακρίνεται μια κλιμάκωση σε σχέση με τη διάλυση που έχει επιφέρει το τέλος της μικρής μας πόλης και τον τρόπο δράσης των ανθρώπων, αφού οι Ανυπεράσπιστοι αποτελούν έναν κόσμο που «δεν πιστεύει, δεν έχει αυταπάτες, είναι χαμένος». Στη συλλογή αυτή διηγημάτων γίνεται περισσότερο δραματική η ζωή του ανθρώπου που «ανυπεράσπιστος» μέσα στη σύγχρονη κοινωνία κάνει «μαύρη αγορά στα χρόνια της πείνας ή αγωνίζεται ως αντάρτης στο βουνό».
Ακολούθως, έχοντας πια ο Δημήτρης Χατζής επιστρέψει στην Ελλάδα, δημοσίευσε το 1976 το μυθιστόρημα Το διπλό βιβλίο. Το έργο αυτό, «αν και αμφιλεγόμενο από την κριτική», σύμφωνα με την ομολογία του συγγραφέα, «γνώρισε μεγάλη επιτυχία». Εδώ, παίρνοντας και ο ίδιος μέρος στη αφήγηση, δείγμα κι αυτό της ιδιότυπης γραφής του, συνομιλεί με τους ήρωές του, έχοντας ως αφορμή τη ζωή Ελλήνων εργατών στη Γερμανία. Το θέμα του αναφέρεται στον άνθρωπο της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας, όπως ήταν εκείνη της Γερμανίας, και στα προβλήματά του με προεκτάσεις στη νεοελληνική ιστορία, καταστάλαγμα απογοήτευσης για τη διάψευση των προσδοκιών, αλλά και ελπίδα για κάτι καινούριο.
Ανάμεσα στα τρία αυτά έργα που προαναφέρθηκαν είχε πει ο ίδιος ο Χατζής ότι υπήρχε μια αλληλουχία, μια υπόγεια σύνδεση, καθώς «από Το τέλος της μικρής μας πόλης περάσαμε στους Ανυπεράσπιστους και τέλος φθάσαμε στο Διπλό βιβλίο». Αυτή η μετάβαση από τον κόσμο του ενός βιβλίου στον άλλο είναι η πορεία από έναν κόσμο που φθίνει προς έναν κόσμο νέο και ελπιδοφόρο, που προκύπτει μέσα από τη ρεαλιστική καταγραφή του κοινωνικού μετασχηματισμού και της κατάλυσης των παλιών δομών και θεσμών.