Για την Επανάσταση

Η νεωτερική έννοια της επανάστασης, αναπόσπαστα δεμένη με την ιδέα ότι η ιστορική πορεία κάνει ξαφνικά μια νέα αρχή, ότι μια εντελώς νέα ιστορία που ποτέ δεν ήταν γνωστή και ποτέ δεν είχε ειπωθεί πρόκειται να εκτυλιχθεί, ήταν άγνωστη πριν από τις δύο μεγάλες επαναστάσεις στα τέλη του 18ου αιώνα. Προτού εμπλακούν σ' αυτό που κατέληξε να αποτελέσει επανάσταση, κανένας από τους πρωταγωνιστές δεν είχε την παραμικρή προαίσθηση ποια θα ήταν η πλοκή του νέου δράματος. Ωστόσο, από τη στιγμή που οι επαναστάσεις άρχισαν να διανύουν την πορεία τους, και πολύ πριν μπορέσουν εκείνοι που συμμετείχαν σ' αυτές να ξέρουν αν το εγχείρημά τους θα κατέληγε σε νίκη ή σε όλεθρο, η καινοτομία του δράματος και το βαθύτερο νόημα της πολοκής του γίνονταν έκδηλα σε ηθοποιούς και θεατές. Όσο για το σενάριο, ήταν χωρίς αμφιβολία η ανάδυση της ελευθερίας: το 1793, τέσσερα χρόνια μετά το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, σε μια στιγμή που ο Ροβεσπιέρος μπορούσε να προσδιορίσει την εξουσία του ως το «δεσποτισμό της ελευθερίας» χωρίς να φοβάται μήπως κατηγορηθεί για παραδοξολογία, ο Κοντορσέ συνόψισε αυτό που όλοι ήδη γνώριζαν: «Η λέξη 'επαναστατικός' μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε επαναστάσεις που στόχος τους είναι η ελευθρερία».
HANNAH ARENDT

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η γερμανοεβραϊκής καταγωγής φιλόσοφος Χάνα Αρεντ (1906-1975) έχει γράψει πολλές και ιδιαίτερα διεισδυτικές σελίδες στο συλλογικό βιβλίο της γνώσης των φαινομένων της βίας, του ολοκληρωτισμού, της επανάστασης και της αναζήτησης του χώρου της δημόσιας ελευθερίας.

Η ζωή της ήταν πολυτάραχη και γεμάτη από αγώνες για την ανθρώπινη ελευθερία. Το 1933 εγκατέλειψε τη χιτλεροκρατούμενη Γερμανία και κατέφυγε στο Παρίσι. Αν και ποτέ δεν εντάχτηκε στο σιωνιστικό κίνημα, αγωνίστηκε για τη μετανάστευση Εβραίων προσφύγων στην Παλαιστίνη. Το 1941 κατέφυγε οριστικά στη Νέα Υόρκη. Στην Αμερική και κάτω από την έντονη επιρροή του έργου και της σκέψης των ιδρυτών Πατέρων της Αμερικής έγραψε τα σημαντικότερα έργα της, όπως «Οι απαρχές του Ολοκληρωτισμού» (1951), «Η ανθρώπινη κατάσταση» (1958), «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ. Η κοινοτοπία του κακού» (1963).

Στο βιβλίο της «Για την Επανάσταση» (1963) αντιμάχεται την άποψη στοχαστών όπως οι Ραϊμόν Αρόν και Φρανσουά Φιρέ, οι οποίοι ταύτισαν την έννοια της επανάστασης με τον ολοκληρωτισμό. Η Αρεντ, αντιθέτως, υποστηρίζει πως η πορεία των επαναστάσεων προς τη βία και τον ολοκληρωτισμό δεν είναι νομοτελειακή, αλλά αποτέλεσμα της μετατόπισης των στόχων τους από την επίτευξη της δημόσιας ελευθερίας προς άλλους εξωπολιτικούς στόχους.

Η συγγραφέας φροντίζει από την αρχή να μας διευκρινίσει πως ο σκοπός της επανάστασης οφείλει να είναι η εγκαθίδρυση της δημόσιας ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα μας προσγειώνει στην πραγματικότητα της τραγικής σύγκρουσης μεταξύ της ανθρώπινης βούλησης και των αποτελεσμάτων της ανθρώπινης δράσης. Συγκεκριμένα πιστεύει ότι και οι δύο επαναστάσεις έγιναν από ανθρώπους που ήταν βαθιά πεπεισμένοι πως προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν την παλιά κατεστραμμένη τάξη πραγμάτων. Στην πορεία και μετά την αρχική τους ορμή, παρεξέκλιναν από την πορεία τους. Η αιτία γι' αυτήν την παρέκκλιση βρίσκεται στην αλλοίωση των στόχων τους, όπως αυτοί διαμορφώθηκαν μετά το ξέσπασμά τους.

Ο «μετριοπαθής» στόχος της Αμερικανικής Επανάστασης για την εγκαθίδρυση μιας νέας μορφής διακυβέρνησης κινήθηκε σε μια πιο ισχυρή βάση υλικής ευημερίας. Οταν αποκόπηκε από τη δημιουργία προϋποθέσεων συμμετοχής των πολιτών στο δημόσιο βίο, οδηγήθηκε στην αδιαφορία για το δημόσιο συμφέρον και στον καταναλωτισμό, χωρίς όμως να παρεκτραπεί στις όχθες του ολοκληρωτισμού. Από την άλλη, η Γαλλική Επανάσταση μετά το ξέσπασμά της έθεσε στόχους που υπερέβαιναν τα όρια του πολιτικού, δηλαδή τα όρια της διαχείρισης της δημόσιας ελευθερίας και δημόσιας ευτυχίας. Οταν η επανάσταση, αντί να διαχειριστεί το ζήτημα της δημόσιας ελευθερίας, στράφηκε προς την επίλυση του προβλήματος της φτώχειας, άνοιξε μεν τις πύλες της εξουσίας και της πολιτικής σφαίρας στον λαό, αλλά ταυτόχρονα έδωσε και διαβατήριο ελεύθερης εισόδου στη βία και στον ολοκληρωτισμό. Η Γαλλική Επανάσταση μετέτρεψε τα δύσβατα μονοπάτια της πολιτικής συμμετοχής των μαζών σε ορθάνοιχτες λεωφόρους. Ταυτοχρόνως ο στόχος της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τις ανάγκες του, απελευθέρωσε στην πραγματικότητα τις καταστροφικές δυνάμεις της μιζέριας και της δυστυχίας.

Η συγγραφέας δεν κρύβει τη συμπάθειά της προς τους σκοπούς και την πορεία της Αμερικανικής Επανάστασης. Η Γαλλική Επανάσταση στηρίχτηκε στο μοντέλο του κοινωνικού συμβολαίου, που έχει ως βάση του την εκχώρηση των δικαιωμάτων μέσω της συναίνεσης στη γενική βούληση του κυρίαρχου λαού. Επειδή όμως αυτό είναι αδύνατο, η γενική βούληση μετατράπηκε σε ένα έξυπνο μέσο για να τεθεί ένα πρόσωπο, ο Ροβιεσπέρος αρχικά, ο Βοναπάρτης, ο Λένιν και ο Στάλιν αργότερα, στη θέση του αποκλειστικού και αναντικατάστατου «εκπροσώπου» του πλήθους.

Η Αμερικανική Επανάσταση, αντιθέτως, κινήθηκε στη βάση του μοντέλου της κοινωνικής συμφωνίας, που στηρίζεται στη δύναμη των αμοιβαίων υποσχέσεων και συμφωνιών μεταξύ των αποίκων. Η Αμερικανική Επανάσταση δεν έγινε για να περιορίσει την προϋπάρχουσα αυταρχική εξουσία, αλλά για να εγκαθιδρύσει μια νέα. Η κοινή δράση των αποίκων οδήγησε στη διαμόρφωση μιας εξουσίας που όχι μόνο εγκαθιδρύθηκε, αλλά και διατηρήθηκε με τα καινοφανή, τότε, μέσα της υπόσχεσης και της συμφωνίας.

Η Αμερικανική Χάρτα των Δικαιωμάτων επεδίωκε να θεσπίσει περιοριστικούς ελέγχους στην πολιτική εξουσία, αντιθέτως η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στόχευε να θεσπίσει τον ίδιο τον θεμέλιο λίθο του πολιτικού σώματος. Η Διακήρυξη επιδίωξε να εκφράσει τα εγγενή δικαιώματα στη ζωή και στη φύση και όχι αυτά που αναφέρονται στην ελευθερία και στην ιδιότητα του πολίτη. Η Χάρτα ήθελε όλοι οι άνθρωποι να ζουν κάτω από συνταγματικές, «περιορισμένες» κυβερνήσεις, ενώ η γαλλική διακήρυξη ήθελε να θεμελιώνει την ύπαρξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου έξω από το πολιτικό σώμα. Σ' αυτό το αίτημα και όχι στον ίδιο τον χαρακτήρα τους βρίσκεται ο πυρήνας της ολοκληρωτικής εκτροπής των επαναστάσεων. Αυτό που κατόρθωσε η Αμερικανική Επανάσταση ήταν ο διαχωρισμός του νόμου από τις εξουσίες (Σύνταγμα ανεξάρτητο από τις συγκυριακές πλειοψηφίες). Αυτό που διέστρεψε τη Γαλλική ήταν η ταύτισή τους.

Τελικά όμως και οι δύο αυτές επαναστάσεις όταν τελείωσαν, απέτυχαν να διατηρήσουν το επαναστατικό πνεύμα. Και αυτό συνέβη γιατί εγκαταλείποντας τον θεσμό των συμβουλίων εγκατέλειψαν τον ουσιώδη λόγο της ύπαρξής τους, που είναι η δημόσια ελευθερία και συμμετοχή. Τα επαναστατικά συμβούλια είναι τα μόνα όργανα που μπορούν να διατηρήσουν το επαναστατικό πνεύμα, και αυτά ακριβώς τα συμβούλια κατεδίωξαν όλες οι εξουσίες, και κυρίως αυτή που προέκυψε μετά τη Ρωσική Επανάσταση.

Η Αρεντ εμφανώς προτιμά την αμερικανική αντίληψη για την πολιτική ως μορφή συμμετοχής, αμοιβαίων υποσχέσεων και διαβουλεύσεων, από την ευρωπαϊκή, που αντιλαμβάνεται την πολιτική ως έκφραση της κυριαρχίας ενός πολιτικού σώματος, του οποίου πρώτιστο μέλημα είναι η κοινωνική πρόνοια. Η εκτίμησή της στην αμερικανική εμπειρία δεν την οδηγεί στο να αποδεχτεί όλους τους μύθους της κυρίαρχης αμερικανικής ιδεολογίας. Βεβαίως η κοινωνία των αμοιβαίων υποσχέσεων και συμφωνιών, με μεγάλο απόντα των συμφωνιών τους δούλους, είναι και αυτή ένας ακόμη αμερικανικός μύθος, όπως και ο αντίθετος του μοναχικού καουμπόη, τον οποίο η συγγραφέας μετατρέπει σε κύριο επιχείρημά της.

Για την Αρεντ το ζήτημα της αντιπροσώπευσης αφορά την αξιοπρέπεια της πολιτικής. Η φιλόσοφος αγωνιά για να μη μετατραπεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία σε μια πελατειακή δημοκρατία ή σε μια δημοκρατία κυβερνητών και κυβερνωμένων, όπου η κυβέρνηση του λαού προέρχεται από «μια ελίτ που έχει ξεπηδήσει από τον λαό», χωρίς να γνωρίζει τίποτα γι' αυτόν. Το αντίδοτο γι' αυτό είναι η συμμετοχική δημοκρατία των κάθε είδους συμβουλίων. Από την άλλη, η αντίληψή της πάσχει από ένα σύνδρομο που ταλαιπωρεί, από την Αρεντ ώς τον πολιτικό φιλελευθερισμό, τον σύγχρονο προοδευτικό και φιλελεύθερο αμερικανικό πολιτικό λόγο, ο οποίος περιορίζει την πολιτική σε έναν στενό χώρο, λίγο ή πολύ απομακρυσμένο από τις κοινωνικές του διαστάσεις.

Ακόμη όμως και ο πιο επιφανειακός αναγνώστης δεν μπορεί παρά να ανακαλύψει πως αυτά που περιγράφονται στο βιβλίο ως στιγμιότυπα της αμερικανικής Ιστορίας συνθέτουν αυτό το ψηφιδωτό που αποτελεί τη συντακτική πράξη ίδρυσης της Αριστεράς. Μάλλον κάποιο σφάλμα λειτουργικό, πνευματικό, ή όπως αλλιώς θέλετε πείτε το, υπάρχει σε όσους ταυτίζουν την Αριστερά με τον αντιαμερικανισμό και τον αντιδιαφωτισμό.

Κάτι τελευταίο: Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου ίσως κάνει περισσότερο κατανοητές και συμπαθείς πολλές από τις απόψεις του Γιώργου Παπανδρέου. Θα συμβουλεύαμε το ΠΑΣΟΚ, εκτός από DVD, να μοιράσει σ' όλα του τα μέλη και από ένα αντίτυπο αυτού του βιβλίου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2007