Κ. Γ. Καρυωτάκης

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κανείς, νομίζω, δεν είναι σε θέση να πει πως έχουμε τελειώσει με τον Καρυωτάκη, όσο κι αν οι έρευνες γύρω από το έργο και την ποιητική του προσωπικότητα έχουν πολλαπλασιαστεί εντυπωσιακά κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, όσο κι αν μοιάζει η συζήτηση γύρω από τη θέση και την παρουσία του στα ελληνικά γράμματα (στην εποχή του, αλλά και στη δική μας) να έχει φτάσει ή και να έχει ξεπεράσει πολλές φορές τα όριά της. Στον τόμο «Κ. Γ. Καρυωτάκης. Τα ανοιχτά προβλήματα της ποίησης και της ζωής του» ο Αλέξανδρος Αργυρίου συγκεντρώνει έξι κριτικά του κείμενα για τον ποιητή, δημοσιευμένα από το 1971 μέχρι και το 1997. Πρόκειται για έξι προσεγγίσεις οι οποίες δείχνουν την πορεία του κριτικού μέσα στον χρόνο και αποκαλύπτουν τα στάδια και τον τρόπο εξέλιξης της σκέψης του στο μήκος τουλάχιστον είκοσι πέντε ετών.



Μείζων ποιητής;



Θα πρέπει ευθύς εξαρχής να ξεκαθαρίσουμε πως η στάση του Αργυρίου απέναντι στον Καρυωτάκη δεν είναι στάση ενθουσιώδους αποδοχής. Μπορεί να εντοπίζει στο έργο του ορισμένες εξαιρετικά σημαντικές στιγμές, αλλά δυσκολεύεται να καταλήξει εξ αυτού και σε ένα γενικό και οριστικό ευνοϊκό συμπέρασμα, σε ένα συμπέρασμα που θα αναγνώριζε στον Καρυωτάκη την ιδιότητα του μείζονος ποιητή. Ο Αργυρίου δυσκολεύεται επιπροσθέτως να βάλει σε πρώτη γραμμή την πολιτική ή την κοινωνική διάσταση της καρυωτακικής ποίησης (κάτι για το οποίο έχει χυθεί πολύ μελάνι εδώ και πολύ καιρό), μια και θεωρεί κάπως αόριστους και ακαταστάλαχτους τους προσανατολισμούς της. Ο κριτικός διαφωνεί ακόμη με εκείνους που θέλουν τον Καρυωτάκη προάγγελο του ελεύθερου στίχου, πιστεύοντας πως η απελευθερωμένη (και όχι ελεύθερη) μετρική του δεν έχει τη δυνατότητα να προχωρήσει πέρα από την προδιαγεγραμμένη της περίμετρο. Πιστεύω κι εγώ με τη σειρά μου πως, όντως, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάμε μέχρι τον Καρυωτάκη αν θέλουμε να βρούμε τους προγόνους του ελεύθερου στίχου και ότι μας φτάνει για κάτι τέτοιο ο πολύ πιο εύγλωττος από αυτή την άποψη Παπατσώνης. Για το πολιτικό, πάλι, και το κοινωνικό στοιχείο του ποιητικού του λόγου θα έλεγα πως έχει μια δυναμική παραπάνω από εκείνην την οποία έχει τη διάθεση να του πιστώσει ο Αργυρίου, αρκεί, βεβαίως, να μην ταυτίσουμε αυτήν τη δυναμική με κάποια μορφή ονοματοδοσίας των πραγμάτων: ο Καρυωτάκης αποστρέφεται την εξουσία σε πολλαπλά επίπεδα (στο επίπεδο της πολιτικής, της δημόσιας διοίκησης, αλλά και της τέχνης) και τούτο τον προικίζει σαφώς με ένα αντισυμβατικό και ειρωνικό (εν ουδεμία, βεβαίως, περιπτώσει και επαναστατικό) πνεύμα. Ως προς την ιδιότητα του μείζονος, τέλος, μένω με την εντύπωση πως τα τόσο αδιέξοδα και βυθισμένα στη γοητεία του μηδενός ποιήματά του απομακρύνονται από την πρώτη στιγμή τόσο από τις μείζονες όσο και από τις ελάσσονες κλίμακες.

Η κριτική, παρ' όλα αυτά, σκέψη του Αργυρίου δεν μένει ποτέ σε ένα σχήμα και ο Καρυωτάκης αλλάζει συχνά - πυκνά θέση στην εκδίπλωσή της, όχι από ασυνέπεια ή από καιροσκοπισμό, αλλά επειδή επιδιώκει να συλλάβει το αντικείμενό της σε ένα όσο το δυνατόν μεγαλύτερο φάσμα των εκδηλώσεών του. Αν, επί παραδείγματι, η καρυωτακική ποίηση διστάζει, από τη μια μεριά, στο επίπεδο της τεχνικής, να διαρρήξει τους δεσμούς της με το παραδοσιακό περιβάλλον από το οποίο προέρχεται, είναι σίγουρο, από την άλλη μεριά, στο επίπεδο της ιδεολογίας, πως ο καρυωτακικός κόσμος είναι ένας κόσμος στο εσωτερικό του οποίου ενταφιάζεται οριστικά η Μεγάλη Ιδέα. Αλλά κι αν η αυτοκτονία του Καρυωτάκη βάρυνε δυσανάλογα πάνω στο έργο του και εκβίασε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ερμηνείες οι οποίες δεν θα είχαν συγκροτηθεί ερήμην της, αυτό συνέβη γιατί η ίδια μεταμορφώθηκε σε ένα γεγονός που δεν μπόρεσε να περιοριστεί στον ιδιωτικό του χώρο. Κι αν, επίσης, ο Αργυρίου υιοθετεί σε δεδομένο χρόνο το επιχείρημα πως ο αυτόχειρας δεν κατάφερε να επηρεάσει τους επιγόνους του ή να εμπνεύσει τις κατοπινές κριτικές συνειδήσεις, σε άλλην ώρα σπεύδει να τιμήσει τη διαχρονική αναγνώρισή του από το κοινό, καθώς και τον σεβασμό με τον οποίο έκρινε τη δουλειά του η συγκαιρινή του συντεχνία, αποδεικνύοντας πως υπήρξε ένας από τους πιο σκληρούς και συνάμα τους πλέον εκφραστικούς πυρήνες της εποχής του. Οσο για τους επιγόνους και τις κατοπινές κριτικές συνειδήσεις, ο Αργυρίου δεν θα αργήσει να αποκαταστήσει τουλάχιστον τις κριτικές συνειδήσεις, με εκτεταμένες αναφορές στον Γ. Π. Σαββίδη, τον Κώστα Στεργιόπουλο, τον Βύρωνα Λεοντάρη και τον Μανόλη Λαμπρίδη. Από την πλευρά μου θα υποδείξω και τον Μανόλη Αναγνωστάκη, τον Τίτο Πατρίκιο και τον Κώστα Κουλουφάκο (για να κάνω μνεία μόνο στην Αριστερά), ενώ σε καθαρώς ποιητικό επίπεδο δεν θα ήθελα να παραλείψουμε την επιρροή η οποία ασκήθηκε, όπως πολύ ωραία το έχει αναδείξει η Χριστίνα Ντουνιά, στην ομάδα των υπερρεαλιστών της γενιάς του '30, αλλά και του μεταπολέμου.



Εχουν γνώση οι φύλακες



Θα πω, όμως, ξανά πως έχουν γνώση οι φύλακες και πως ο Αργυρίου μάς επιφυλάσσει τον καλύτερο εαυτό του στο κείμενο «Ο κριτικός λόγος του Κ. Γ. Καρυωτάκη», όπου και συνοψίζει με παραδειγματική μέθοδο τη ρήξη του ποιητή με τον περίγυρο των χρόνων του: μακριά από την ιδεοκρατία τόσο του Βάρναλη όσο και του Παλαμά, ο Καρυωτάκης θα θρηνήσει απεγνωσμένα για την καθημερινή ατίμωση της ελευθερίας (μια κατάσταση για την οποία δεν προβλέπει καμία διέξοδο), θα γελάσει πικρά με την πανταχού παρούσα μαύρη κωμωδία των ανθρωπίνων, θα μιλήσει απερίφραστα για την απουσία νοήματος της ζωής και, το κυριότερο, δεν θα κλείσει ποτέ μέσα σε προστατευτικό κουκούλι τις οποιεσδήποτε θεωρήσεις του. Υπό αυτή την έννοια το καρυωτακικό σύστημα φτάνει μέχρι και τις μέρες μας ως ένα σύστημα ανοιχτό και υπό διάπλαση, σαν ένα σύστημα που περιμένει τόσο την κριτική μας ανταπόκριση όσο και τις συγκινησιακές μας αντιδράσεις. Αναλόγως ανοιχτός παραμένει και ο κριτικός στοχασμός του Αργυρίου για τον Καρυωτάκη: στοχασμός μαιευτικός και διαλογικός, που επιζητεί τη δοκιμή και τον συνεχή έλεγχο των δεδομένων, ξέροντας πως το αδογμάτιστο κριτήριο (η απροθυμία για οιαδήποτε βεβιασμένη ανάγνωση) αποτελεί, όπως κι αν το κρίνουμε ή αν το ζυγίσουμε, τον ασφαλέστερο σύμβουλο.




ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/09/2007